Otyłość i zaburzenia jedzenia

ZABURZENIA JEDZENIA

 

Jedzenie jako symbol Jedzenie jest w naszej kulturze pozytywnym symbolem. Wyrazem miłości, troski, więzi, szacunku. Jest używane do świętowania ważnych wydarzeń i opłakiwania strat. Jest niezbędnym elementem rozrywki, towarzyskich spotkań i codziennych przyzwyczajeń. Odmawianie jedzenia jest wciąż jeszcze kojarzone z chorobą, nietaktem czy pogardą.

Rodzaje zaburzeń Zaburzenie odżywiania pojawia się wtedy, gdy jedzenie i masa ciała stają się centrum zainteresowania i aktywności człowieka. Postawy i zachowania dotyczące odżywiania, stanowią wówczas swojego rodzaju ekspresję niezaspokojonych potrzeb psychicznych. Do najczęściej spotykanych zaburzeń należą:- anoreksja – celowe dążenie do utraty wagi, związane z lękiem przed otyłością. Polega na postępującym ograniczaniu ilości spożywanych pokarmów - bulimia – napady żarłoczności polegające na spożywaniu w krótkim czasie ogromnej ilości wysokokalorycznego pożywienia, a następnie przeczyszczaniu się lub stosowaniu intensywnych ćwiczeń fizycznych - kompulsywne objadanie się – zespół przymusowych zachowań, takich jak: nadmierne spożywanie wysokokalorycznych pokarmów, częste stosowanie różnorakich diet odchudzających, powstrzymywanie się od jedzenia w obecności innych osób, wycofywanie się z życia towarzyskiego i aktywności fizycznej, postępujące zmęczenie i brak energii. Ponieważ nie dochodzi do przeczyszczania się ani ćwiczeń fizycznych, osoba systematycznie przybiera na wadze i staje się otyła. Wynikają z tego takie konsekwencje psychologiczne, jak: jeszcze większe zaabsorbowanie jedzeniem i własnym wyglądem, snucie fantazji na temat schudnięcia, fałszywe poczucie władzy i niezależności wynikające z nieograniczonego objadania się, zły stan psychiczny wynikający z braku kontroli nad jedzeniem i przyrostem masy ciała. Osoby cierpiące na to zaburzenie, nieprawidłowo interpretują bodźce płynące z własnego ciała, a dokładnie – mylą emocje z głodem. W wyniku tego, każda sytuacja wyzwalająca emocje, staje się automatycznie powodem sięgania po jedzenie. Po rozładowaniu napięcia, doświadczane jest odczucie wyciszenia, uspokojenia, zapełnienia wewnętrznej pustki. Jest to jednak stan krótkotrwały. Wkrótce potem pojawia się jednak poczucie winy, które powoduje ponowne narastanie napięcia. Najbardziej narażone na kompulsywne objadanie się, są osoby: z niską samoświadomością, małą umiejętnością radzenia sobie ze stresem, wychowane w rodzinach, gdzie jedzenie związane było wyrażaniem emocji (np. gdy jesteś smutny – zjedz ciastko, gdy świętujemy – jemy obfity obiad) oraz gdzie przywiązywało się ważność do spożywania określonych potraw w określonym czasie - bez względu na apetyt

Kobiecy problem Kobiety stanowią 90 – 95 % osób cierpiących na zaburzenia jedzenia. Podstawowe przyczyny, to: - aspekt fizjologiczny –; proces dojrzewania związany jest u kobiet ze znacznym przyrostem tkanki tłuszczowej oraz widocznym powiększeniem się okolic piersi, bioder i pośladków. Taka zmiana wyglądu, zarówno przez samą kobietę jak i jej otoczenie, bywa określana jako przytycie i oceniana ambiwalentnie. - aspekt samooceny – kryteria oceny kobiet są niejednoznaczne, a wymagania stawiane przez kulturę – często sprzeczne. Może to powodować poczucie niepewności i mniejszej wartości bez wyraźnego powodu oraz skonkretyzowanie tych doznań w obszarze wyglądu i wagi. - aspekt seksualności –; stosunek do własnej kobiecości może być ambiwalentny, a nawet negatywny. Wynika to z uwarunkowań kulturowych, przekazów rodzinnych oraz indywidualnych doświadczeń i przekonań. Rygorystyczne ograniczanie jedzenia staje się wówczas sposobem na opóźnienie dojrzewania albo zniwelowanie cech wyglądu zewnętrznego, charakterystycznych dla płci. - aspekt feministyczny –; kult szczupłej sylwetki nakłada na kobiety obowiązek nieustannej pracy nad własnym ciałem, które staje się swojego rodzaju towarem. Od jego jakości zależeć ma przychylność otoczenia oraz potwierdzenie obecności takich cech jak samokontrola, ambicja czy skuteczność w dążeniu do celu.

Zaburzenia jedzenia a seks Można wyodrębnić pewne charakterystyczne style, obrazujące stosunek kobiet do własnej seksualności, w zależności od zaburzenia jedzenia, na które cierpią. Są to: - negacja własnej seksualności – polega na unikaniu sytuacji i wyzwań związanych z seksualnością oraz na tłumieniu potrzeb i doznań seksualnych. Wiąże się z tym negatywny stosunek do wszelkich spraw związanych z tą sferą życia, np.: dojrzewanie, menstruacja, masturbacja, współżycie płciowe. Ma miejsce unikanie rozmów na ten temat, a nawet unikanie konfrontacji z własną płciowością (np. oglądania się nago w lustrze, dotykania miejsc intymnych). Do tej kategorii należą głównie anorektyczki. - niepewność seksualna – przejawia się pozytywna postawą wobec seksualności, przy jednoczesnej: nieśmiałości wobec osób płci przeciwnej, skrępowaniu własną nagością, poczuciu winy w wyniku przyjemności seksualnej, trudności w nawiązaniu dojrzałego emocjonalnie związku partnerskiego. Zasadniczą rolę dla samookreślenia własnej tożsamości seksualnej, odgrywa w tym przypadku osoba partnera. Do kategorii tej należy część anorektyczek oraz kobiet otyłych, które odchudzają się poprzez stosowanie diety i ćwiczeń fizycznych. - bierność seksualna – dotyczy bardziej emocji związanych z doświadczeniami seksualnymi, niż zachowań. Mogą mieć miejsce liczne kontakty seksualne, ale pozbawione doświadczania przyjemności i zaangażowania emocjonalnego. Stosunek do własnego ciała związany jest z jego aktualnym wyglądem, a preferowana bliskość fizyczna ma charakter przytulania i subtelnych pieszczot, nie zaś współżycia płciowego. Do kategorii tej należą przede wszystkim bulimiczki stosujące rygorystyczna dietę między napadami, rzadziej anorektyczki i kobiety otyłe. - aktywność seksualna – wiąże się z dużą częstotliwością kontaktów seksualnych i otwartością na eksperymentowanie w tej dziedzinie, ze swobodą w rozmowie na temat seksu, pozytywną oceną własnego wyglądu, towarzyskością. W dużej mierze taka postawa jest jednak nieprawdziwa i stanowi maskę, pod która skrywa się lęk, poczucie osamotnienia, niechęć seksualna. Do kategorii tej należą głównie bulimiczki intensywnie przeczyszczające się.

Leczenie Celem leczenia zaburzeń jedzenia, jest nie tylko przywrócenie lub wyrobienie prawidłowych nawyków żywieniowych, ale przede wszystkim zmiana funkcjonowania psychicznego. Ważne zagadnienia w terapii, to umiejętność rozpoznawania własnych emocji i potrzeb oraz adekwatne ich zaspokajanie, a także konstruktywne i skuteczne komunikowanie się z innymi ludźmi. Ponieważ zaburzenia jedzenia dotyczą zarówno psychiki, jak i ciała, wskazana jest terapia kompleksowa. Biorą w niej udział: psycholog, lekarz, dietetyk, fizjoterapeuta lub trener. Najlepsze rezultaty, zwłaszcza wobec pacjentów młodszych, daje praca z całą rodziną. Środowisko rodzinne ma znaczenie dla kształtowania się i funkcjonowania tak istotnych dla zaburzeń jedzenia kwestii, jak: wyrażanie emocji, otrzymywanie wsparcia, współpraca, samodzielność, kontrola, podejmowanie decyzji. Terapia pacjentów z zaburzeniami jedzenia jest kilkuetapowa i dotyczy takich aspektów jak m.in.: konfrontacja z problemem czyli obrazem i konsekwencjami zaburzenia, podjęcie świadomej decyzji o zmianie dotychczasowych zachowań żywieniowych, uczenie się prawidłowych nawyków żywieniowych i utrzymywania względnie stałej masy ciała, uświadamianie sobie psychologicznego podłoża zaburzenia, nabywanie wiedzy i umiejętności pozwalających na lepsze funkcjonowanie psychiczne i społeczne.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej OBRAZ WŁASNEGO CIAŁA

Obraz ciała a funkcjonowanie psychiczne Określone przekonanie o własnym wyglądzie, wpływa w istotnym stopniu na funkcjonowanie psychiczne i społeczne człowieka. Oddziaływuje na stosunek do samego siebie oraz na relacje z innymi ludźmi. Badania sugerują, że - zwłaszcza u kobiet – takie aspekty ciała jak: atrakcyjność seksualna, kondycja fizyczna, akceptacja wagi, są głównym wyznacznikiem ogólnie pojętego szczęścia w życiu.

Definicja Obraz własnego ciała, jest to zmysłowy obraz rozmiarów, kształtów i formy ciała oraz uczucia dotyczące ciała. Można również powiedzieć, iż obraz ciała to rysunek ciała w umyśle, który jest sposobem pojawiania się własnego ciała dla siebie samego. Obraz ciała jest częścią ogólnie pojętego obrazu siebie. Wyróżnia się dwa aspekty, charakteryzujące obraz ciała: • spostrzeganie ciała – wewnętrzny, wzrokowy obraz kształtu i rozmiaru ciała; może on być adekwatny lub nieadekwatny • stosunek emocjonalny do ciała – postawa, czyli przekonania i uczucia względem własnego ciała, poziom satysfakcji z ciała, zadowolenie z jego wyglądu; może być pozytywny lub negatywny

Kształtowanie Neurologicznie, kształtowanie się obrazu ciała związane jest z dojrzewaniem centralnego układu nerwowego i zaczyna się prawdopodobnie już w okresie prenatalnym, kiedy dziecko odbiera różnorodne bodźce płynące z ciała. Początkowo, postrzeganie ciała ma charakter globalny (przyjemny lub przykry) i zależy od stanu organizmu i zaspokojenia potrzeb fizycznych. W miarę rozwoju i różnicowania się poszczególnych części ciała, jego obraz staje się coraz bardziej złożony. W okresie dzieciństwa, najistotniejsze znaczenie dla obrazu ciała mają: możliwość odróżniania siebie od innych (około 2 r.ż.), identyfikowane się z własną płcią i zdolność tworzenia względnie adekwatnych rysunków figur ludzkich (4-5 r.ż.), zdolność właściwej oceny rozmiarów ciała (około 9 r.ż.). Zainteresowanie wyglądem i funkcjonowaniem ciała, szczególnie nasila się w okresie dojrzewania. Wtedy też kształtuje się emocjonalny stosunek do własnego wyglądu oraz wynikająca m.in. z tego, samoocena. Na obraz własnego ciała w okresie adolescencji, wpływają jednak nie tylko obserwowane zmiany w wyglądzie i funkcjonowaniu organizmu, ale również ukształtowane w dzieciństwie przekonanie o własnej atrakcyjności i poczucie własnej wartości oraz relacje z innymi ludźmi. Ogromną rolę odgrywają opinie, jakie jednostka słyszy na temat własnego wyglądu, zwłaszcza opinie osób znaczących – rodziców, a w późniejszym okresie – partnera. Nie można zapominać także o wpływie mediów i kulturowych wzorcach kształtujących ideał ciała.

Znaczenie Ponieważ obraz własnego ciała jest istotną częścią obrazu siebie, wywiera istotny wpływ na zachowanie jednostki wobec siebie i innych ludzi oraz jej sposób reagowania na pojawiające się bodźce. Jeśli człowiek spostrzega własne ciało - przede wszystkim zaś własny wygląd - zgodnie z rzeczywistością i jest z niego zadowolony, ma zwykle pozytywne myśli i emocji na swój temat w ogóle oraz odczuwa względną swobodę w relacjach interpersonalnych. Sytuacja komplikuje się, kiedy postrzeganie ciała nie jest zgodne z rzeczywistością, albo gdy niezależnie od tej zgodności - stosunek do własnego wyglądu jest negatywny. Może wówczas dojść do rozwoju różnorodnych zaburzeń emocjonalnych i psychicznych. Podstawowym elementem obrazu własnego ciała, jest masa ciała. To ona ma zasadniczy wpływ na akceptację siebie lub jej brak. Badania wykazują, że 90% kobiet rasy białej jest niezadowolonych ze swojej wagi, z czego 62% stosuje dietę. Tendencji takiej nie obserwuje się wśród kobiet rasy czarnej, na co największy wpływ mają prawdopodobnie odmienne przekonania kulturowe, dotyczące wyglądu.

Zaburzenia Nie zawsze obraz ciała jest adekwatny i pozytywny. Poszczególne obszary własnego ciała: właściwa ocena rozmiarów, postawa emocjonalna wobec niego oraz doświadczania wrażeń z ciała, mogą być zaburzone. Stać się tak może w wyniku m.in.: • nieprawidłowego rozwoju intelektualnego, • uszkodzenia centralnego układu nerwowego, • obniżonej lub ograniczonej sprawności motorycznej, • występowania przewlekłych schorzeń somatycznych, • czynników społecznych (stosunku rodziny, oceny innych osób). Zaburzenia w spostrzeganiu i ocenie własnego ciała, tak jak negatywny stosunek do własnego wyglądu, mają ogromny wpływ na szeroko pojęty obraz siebie. Mogą w sposób wybiórczy lub globalny obniżać poczucie własnej wartości i atrakcyjności oraz wpływać zakłócająco na podejmowaną aktywność życiową i relacje z innymi ludźmi. Zaburzenia obrazu własnego ciała, można podzielić w następujący sposób:

1. spowodowane zaburzeniami neurologicznymi – cechą charakterystyczną jest to, że ciało pozostaje nie zmienione, natomiast zmienia się jego percepcja; przykładem jest: niemożność rozpoznania części własnego ciała (autotopagnozja), zaprzeczanie oczywistym chorobom ciała, takim jak paraliż czy ślepota (anozognozja), nieumiejętność rozróżniania prawa/ lewa (asomatognozja), zaburzenia świadomości pod wpływem narkotyków (np. LSD powoduje spostrzeganie powiększonych rozmiarów własnego ciała) lub bólu

2. spowodowane nagłą utratą członków lub innych części ciała - cechą charakterystyczną jest to, że ciało ulega gwałtownej zmianie, natomiast jego spostrzeganie się nie zmienia; zjawisko fantomów po raz pierwszy opisane zostało w XVI wieku; fantomy kończyn i palców dotyczą 98% przypadków po amputacji, innych części ciała występują rzadziej; nie mają miejsca w przypadku wrodzonego braku kończyn, kiedy amputacja została dokonana we wczesnym dzieciństwie (do 5 r.ż.) albo jeśli utrata nie jest nagła (jak w przypadku trądu)

3. spowodowane fizyczną deformacją lub kalectwem – im wcześniejszy okres życia, na który przypada uszkodzenie, tym większy i bardziej zaburzający jest wpływ tego doświadczenia nie tylko na obraz własnego ciała, ale również na ogólny rozwój osobowości; do wspólnych cech osób z różnorodnymi fizycznymi nieprawidłowościami należą: kompleks Qasimodo (poczucie inności, mniejszej wartości), stosowanie zabiegów obronnych (np. kamuflaż czy ograniczenia w stylu życia), zaburzenia w relacjach społecznych i seksualnych; kiedy deformacja następuje po okresie dojrzewania, przystosowanie się do zmienionego wyglądu przypomina proces żałoby

4. spowodowany minimalnymi zniekształceniami ciała albo ich całkowitym brakiem– w tej grupie mieszczą się trzy rodzaje zaburzeń obrazu ciała: • związane z minimalnymi deformacjami ciała – często uwrażliwienie na tym punkcie i dążenie do zwiększenia własnej atrakcyjności ma podłoże w wypartych konfliktach psychicznych; zadowolenie po operacji plastycznej jest u tych osób zdecydowanie mniejsze, niż u osób operowanych ze wskazań zdrowotnych; około 70% pacjentów z tej grupy cierpi na różnorodne zaburzenia psychiczne • dysmorfofobia – czyli narzekanie na jakiś fizyczny defekt w przekonaniu, że jest on znaczący dla innych, kiedy naprawdę mieści się w granicach normy; w tej grupie zdarzają się pacjenci posiadający mały wgląd, pragnący „coś ze sobą zrobić”, żeby wyglądać bardziej estetycznie, ale nie potrafiący określić co dokładnie miałoby być zmienione; nie ma zgodności czy jest to samodzielna jednostka chorobowa, czy też efekt innych zaburzeń, często poprzedza psychotyczną dekompensację • związane z zaburzeniami psychiatrycznymi – głównie neurotycznymi i psychotycznymi; przykładem są: zaburzenia konwersyjne, depresja, zaburzenia seksualne, schizofrenia, zaburzenia jedzenia autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej PUŁAPKA BULIMII

Definicja Bulimia psychiczna, jest zaliczana do zaburzeń odżywiania się. Charakteryzuje się napadami objadania się, po których następuje proces pozbywania się spożytych kalorii. Bulimia rozpoczyna się zwykle około dwudziestego roku życia, ale występuje również u osób dużo starszych. Chorują przede wszystkim kobiety. Ze względu na swoją specyfikę, zaburzenie może być bardzo długo ukrywane przed otoczeniem, nie wiąże się bowiem z ewidentną zmianą wyglądu fizycznego czy trybu życia. Pacjent z reguły zdaje sobie jednak sprawę z powagi sytuacji i poszukuje fachowej pomocy.

Typy 1. przeczyszczający – w przebiegu choroby dochodzi do regularnego prowokowania wymiotów i biegunek, stosowania lewatyw i środków odwadniających,

2. nieprzeczyszczający - w przebiegu choroby dochodzi do takich kompensacji jak poszczenie i intensywne ćwiczenia fizyczne.

Objawy Nie każde wymiotowanie po spożytym posiłku, można uznać za bulimię. Aby stwierdzić chorobę, muszą wystąpić następujące fakty:

1. powtarzające się napady objadania się (bardzo szybkie zjadanie ogromnych ilości pożywienia bez ich selekcji),

2. poczucie braku kontroli podczas objadania się,

3. przeczyszczanie (regularne wywoływanie wymiotów, intensywna dieta i ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków odwadniających, przeczyszczających, lewatyw, parafarmaceutyków zwiększających tempo przemiany materii, zasycenie i obniżające łaknienie),

4. co najmniej dwie sesje objadania się i przeczyszczania na tydzień przez trzy miesiące,

5. trwała, przesadna troska o wagę i wymiary ciała.

Obraz choroby Przed napadem bulimicznym, pacjent odczuwa narastające napięcie psychiczne, niepokój, rozdrażnienie. Obsesyjnie myśli o jedzeniu i planuje ucztowanie. Często dokonuje w tym celu obfitych zakupów oraz wybiera odpowiedni czas i miejsce, aby nikt mu nie przeszkadzał. W momencie objadania się, chory odczuwa satysfakcję, fizyczną przyjemność, poczucie mocy i niezależności. Po napadzie pojawia się poczucie winy, wstręt wobec siebie, wstyd, poczucie małej wartości, silny lęk przed przybraniem na wadze oraz ogromna potrzeba naprawienia błędu, oczyszczenia się i rozpoczęcia diety „od nowa”. Prowokowane wymioty, biegunki, głodzenie się czy intensywne ćwiczenia fizyczne, przynoszą poczucie ulgi i zredukowania nadwyżki kalorycznej oraz na pewien czas -zapewniają względna stabilność psychiczną i poczucie kontroli nad jedzeniem Przy okazji kolejnego stresu, czy w wyniku gromadzącego się napięcia, dochodzi do ponownego cyklu objadania się i przeczyszczania.

Skutki zdrowotne Skutki zdrowotne bulimii, pojawiają się najczęściej po pewnym czasie trwania choroby. Związane są przede wszystkim, z prowokowanym przeczyszczaniem się. Należą do nich:

1. zaburzenia biochemiczne spowodowane wymiotami i biegunkami,

2. zaburzenia metaboliczne (obrzęki nóg, duszność, zaburzenia rytmu serca, spadek ciśnienia tętniczego, wzdęcia brzucha, niedrożność jelit, stałe lub nasilone pragnienie, zwiększona diureza, postępujące uszkodzenie nerek, hipoglikemia),

3. komplikacje związane z wymiotami (zapalne obrzęki ślinianek przyusznych, zapalne powiększenie trzustki, nadżerki: przełyku, żołądka, tylnej ściany gardła, ból nerwu twarzowego, chrypka, uczucie dzwonienia w uchu, choroby dziąseł, erozja szkliwa, próchnica zębów, obrażenia na grzbietach dłoni),

4. komplikacje związane z nadużywaniem środków przeczyszczających i odwadniających (biegunki, duże spadki masy ciała z odwodnieniem).

Skutki psychologiczne Skutki psychologiczne bulimii, najczęściej są odczuwane od samego początku trwania choroby i mogą nasilać się z upływem czasu. Należą do nich: - poczucie podporządkowania jedzeniu (jedzenie staje się centralnym punktem zainteresowań, wyznacza i reguluje porządek codziennych aktywności, jego spożywanie nie podlega kontroli), - uzależnienie od cyklu objadania i przeczyszczania się (posiada cechy uzależnienia, wiąże się z utratą panowania nad sobą), - poczucie izolacji (pomimo utrzymywania zwykle intensywnego życia towarzyskiego, osoba odczuwa samotność i ciężar tajemnicy związanej z chorobą), - konflikty dotyczące własnej kobiecości i seksualności (skrajne reakcje w wymiarze: bliskość/ intymność – niezależność/ feminizm), - chwiejność emocjonalna, nałogi.

1. Podejście biologiczne Wśród czynników biologicznych, leżących u podłoża bulimii, wymienia się: - predyspozycje genetyczne, - zaburzenie mechanizmu kontroli sytości, - związek z chorobami afektywnymi (głównie depresją).

2. Podejście psychodynamiczne Uważa się, iż bulimicy mają silną fiksację na wcześniejszych fazach rozwojowych, a co za tym idzie – słabszą identyfikację psychoseksualną. Ciało traktują jako obszar pozwalający rozładowywać popędy. Ponadto, bulimię często łączy się z doświadczeniem nadużycia seksualnego w dzieciństwie oraz z osobowością typu borderline.

3. Podejście poznawczo – behawioralne W myśl tej koncepcji, predyspozycje do zachorowania wynikają z negatywnych przekonań na swój temat (niska samoocena, brak wiary w bezinteresowność innych, pesymizm, bezradność), przy jednoczesnych wygórowanych wymaganiach względem siebie. Rozbieżność pomiędzy ideałem a rzeczywistością, rodzi poczucie braku równowagi, niedosytu i chęć rekompensaty. Środowisko zewnętrzne dostarcza czynników wyzwalających, którymi mogą być: kryzysy w życiu rodzinnym, stres egzaminacyjny, zmiana pracy, ciąża, narastające napięcie psychiczne.

4. Podejście systemowe W tym przypadku zakłada się, że istotną rolę w rozwoju bulimii, odgrywa rodzina pacjenta. Generalnie, można wyróżnić trzy typy systemów rodzinnych, które sprzyjają wystąpieniu różnorodnych zaburzeń: - rodzina perfekcyjna, - rodzina nadopiekuńcza, - rodzina chaotyczna. W zależności od rodzaju systemu rodzinnego, na plan pierwszy wychodzą takie cechy, jak: intensywne, ale ambiwalentne więzi emocjonalne, zatarte granice wewnątrzrodzinne, dysfunkcjonalna hierarchia, słaby subsystem małżeński, burzliwość konfliktów, wysoki poziom napięcia interpersonalnego, brak stabilności, komunikacja nie wprost, obarczanie odpowiedzialnością dzieci, utrudnione osiąganie autonomii, niezależności, poczucia własnej wartości, uzależnienia, rozwody. Uważa się, że wystąpieniu bulimii, najbardziej sprzyja funkcjonowanie w systemie rodzinnymi typu chaotycznego.

5. Podejście społeczno – kulturowe W tym przypadku, przyczyn bulimii upatruje się we właściwościach grupy społecznej czy kultury, w jakiej przyszło jednostce żyć. Podstawowe znaczenie, przypisuje się wzorcom zachowań żywieniowych oraz promowanym standardom fizycznej atrakcyjności. Istotne dla powstawania bulimii czynniki kulturowe, to: - kult szczupłego ciała, - nobilitacja siły psychicznej, niezależności i sukcesu zawodowego kobiet, - sprzeczne wymagania dotyczące roli kobiecej.

Leczenie Rokowania w bulimii są tym lepsze, im wcześniej rozpocznie się leczenie. Większość chorych zgłasza się jednak do lekarza, po okresie dwóch do pięciu lat od rozpoczęcia choroby. Dzieje się tak głównie dlatego, że w początkowym okresie sesje objadania się i przeczyszczania podlegają względnej kontroli, tzn. chory może je planować. Dopiero później objawy intensyfikują się i przybierają postać regularnych, pozostających poza kontrolą epizodów. Często, pomimo wyleczenia pojawiają się nawroty, głównie w sytuacjach silnego stresu albo istotnych zmian życiowych. Celem leczenia bulimii, jest: wypracowanie korzystnych, prozdrowotnych sposobów odżywiania się i rozładowywania napięcia psycho – fizycznego, regulacja i stabilizacja w zakresie spożywania posiłków i utrzymywania wagi, budowanie poczucia bezpieczeństwa psychicznego i poczucia własnej wartości, kształtowanie umiejętności nawiązywania bliskich, satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, zmniejszenie zaaferowania wyglądem zewnętrznym, jedzeniem i dietą. Korzystne rezultaty przynosi psychoterapia wspierająca, poznawczo – behawioralna oraz nakierowana na rozwiązanie innych problemów – przede wszystkim współistniejącej depresji i ewentualnych zamiarów samobójczych. Duże znaczenie, przypisuje się terapii grupowej oraz grupom samopomocowym.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ANOREKSJI

Definicja Anoreksja jest zaburzeniem psychicznym, w którym na pierwszy plan wysuwają się objawy somatyczne. Charakteryzuje się zaburzeniem obrazu własnego ciała oraz uporczywym dążeniem do redukcji masy ciała. Nie leczona – prowadzi do śmierci.

Typy 1. ograniczający – stałe, rygorystyczne ograniczenia żywnościowe, bez napadów objadania się i przeczyszczania;

2. żarłoczno – wydalający – dochodzi do regularnych epizodów niekontrolowanego objadania się (tzw. napady żarłoczności, podobne do bulimicznych) i przeczyszczania (prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających).

Objawy psychiczne Stan psychofizyczny osoby chorej na anoreksję, ulega istotnym zmianom wraz z czasem trwania choroby. W początkowej fazie przeważają pozytywne reakcje psychiczne, ciało zaś nie odczuwa jeszcze skutków wygłodzenia. W późniejszym okresie, zarówno w obszarze psychiki, jak i ciała, pojawiają się negatywne konsekwencje. Rozwój objawów psychicznych anoreksji, można ująć następująco:

1. euforia, ekscytacja, poczucie władzy, siły, kontroli

2. poczucie wyższości moralnej, bezpieczeństwa, własnej wartości

3. lekceważenie sygnałów płynących z ciała (np. głodu, zimna)

4. obsesje (np. na punkcie diety, porządku) i kompulsje (np. ćwiczenia fizyczne, drobne kradzieże), perfekcjonizm, psychiczne współzawodnictwo

5. depresja, niepokój, chwiejność emocjonalna, lęk przed przytyciem, zaburzony obraz własnego ciała

Czynniki ryzyka Czynniki ryzyka nie decydują o wystąpieniu danej choroby, jednak znacznie zwiększają ryzyko jej pojawienia się. W przypadku anoreksji, rolę odgrywają czynniki:

1. kulturowe: - ideał szczupłej sylwetki, - społeczne oczekiwania dotyczące kobiecej atrakcyjności.

2. rodzinne: - przecenianie społecznych oczekiwań, - zaburzenia jedzenia w rodzinie, - choroby afektywne lub alkoholizm w rodzinie, - relacje rodzinne, które utrudniają osiąganie autonomii w okresie dorastania.

3. indywidualne: - zaburzony obraz siebie, - trudności w autonomicznym funkcjonowaniu, - silna potrzeba osiągnięć, - nadwaga, - doświadczenie nadużycia seksualnego, - chroniczna choroba somatyczna.

1. Podejście biologiczne Biologiczne czy medyczne ujęcie anoreksji, kładzie nacisk na poszukiwanie przyczyn obiektywnych, związanych z genetyką oraz zaburzonym funkcjonowaniem układu nerwowego. Wymienia się następujące podłoże anoreksji: 1.predyspozycje wrodzone – genetyczna słabość mechanizmu homeostazy kontroli wagi ciała i wrodzona predyspozycja do nadmiernej jej kontroli 2. zaburzenia podwzgórzowe: - ujawniające się podczas pokwitania, wrodzone uszkodzenie ośrodków regulujących poczucie głodu i funkcje reprodukcyjne w podwzgórzu, - zaburzenia - do pewnego momentu prawidłowo przebiegającego - procesu dojrzewania przysadki mózgowej, - wrodzona czynnościowa wrażliwość podwzgórza, ujawniająca się w sytuacjach stresogennych. 3. zaburzenia mechanizmu kontroli łaknienia (problemy z percepcją lub interpretacją sygnałów z układu pokarmowego); 4.uzależnienie od opiatów endogennych (ograniczanie ilości pożywienia oraz wyczerpująca gimnastyka skutkują zwiększonym wydzielaniem substancji opiatowych w mózgu, co prowadzi do poprawy nastroju i ogólnie lepszego samopoczucia).

2. Podejście psychodynamiczne Anoreksja jest w tym przypadku rozumiana, jako reakcja na konflikt edypalny i regresja do wcześniejszych faz rozwojowych: - fazy latencji – odmowa jedzenia jest wyrazem buntu przeciwko identyfikacji z matką, podporządkowaniu się i bierności, jest symbolem poczucia własnej autonomii, - fazy edypalnej – głodzenie się jest negacją pragnień seksualnych i fantazji o ciąży, - fazy analnej – ograniczanie pokarmu jest realizacją tendencji autodestrukcyjnych i sadomasochistycznych, - oralnej – odmowa spożywania pokarmu jest realizacją instynktu śmierci lub symboliczną odmową relacji z matką.

3. Podejście poznawczo – behawioralne W tym rozumieniu, źródłem zaburzenia są dezadaptacyjne nawyki, wykształcone w procesie uczenia się. Sfery zagrożenia, stanowiące czynniki warunkujące to: - wzmacnianie zachowań dietetycznych(pozytywne – kontrola własnego ciała i negatywne – obawa przed utratą kontroli, strach przed uaktywnieniem konfliktów wypartych przez dietę, - schematy poznawcze(pozytywne – kojarzące szczupłą sylwetkę ze szczęściem i życiowym sukcesem i negatywne – dezadaptacyjne przekonania związane z wyglądem i dietą), - negatywne emocje (przede wszystkim lęk, który jest osiowym elementem zaburzeń jedzenia), -czynniki środowiskowe – wyzwalają i utrwalają zaburzenia jedzenia, - czynniki biologiczne –warunkują predyspozycję do zachorowania.

4. Podejście systemowe Ten sposób rozumienia anoreksji, kładzie nacisk na znaczenie rodziny w powstawaniu, utrzymywaniu się i leczeniu choroby. Podstawowe założenia są następujące: 1. istnieje pewien sposób organizacji rodziny, który ma ścisły związek z pojawieniem się i podtrzymywaniem objawu: - zatarte granice pomiędzy poszczególnymi podsystemami, jak i członkami rodziny, - sztywna granica oddzielająca rodzinę od świata zewnętrznego, spostrzeganego jako zagrożenie, - zaburzony system małżeński, w którym stabilność i rola rodzicielska jest ważniejsza niż wzajemna więź emocjonalna, a fasada jedności skrywa faktyczne rozczarowanie i niechęć, - brak jasnej hierarchii i walka między rodzicami o władzę (narzędziem walki często staje się poświęcenie na rzecz dzieci), - włączanie dziecka w konflikt pomiędzy małżonkami i obarczanie go odpowiedzialnością. 2. objaw pełni istotną rolę w utrzymywaniu homeostazy rodzinnej: - jest efektem interpersonalnych transakcji, które organizują zachowania członków rodziny w dysfunkcjonalne wzorce; istotą tych transakcji jest cyrkularność, tzn. powtarzanie się sekwencji zachowań na zasadzie pętli sprzężeń zwrotnych, - jest efektem lojalności wobec rodziny i rodzinnych tradycji (np. przekaz dotyczący potrzeby rezygnacji, poświęcania się, dopasowywania), - jest odpowiedzią na rodzinne lęki dotyczące rozstania i straty, - jest elementem stabilizującym system rodzinny w okresie, gdy był on szczególnie narażony na zmiany.

5. Podejście społeczno – kulturowe W tym przypadku, przyczyn anoreksji upatruje się we właściwościach grupy społecznej czy kultury, w jakiej przyszło jednostce żyć. Podstawowe znaczenie, przypisuje się wzorcom zachowań żywieniowych oraz promowanym standardom fizycznej atrakcyjności. Istotne dla powstawania anoreksji czynniki kulturowe, to: - norma osiągnięć społecznych, - norma szczupłej sylwetki, - norma utrzymywania dobrej kondycji fizycznej, - jednoznaczne wiązanie szczupłej sylwetki z: samokontrolą, powodzeniem, sukcesem.

6. Podejście integracyjne Interesującego wyjaśnienia psychologicznych przyczyn anoreksji, dokonał Slade. Wyodrębnił on: 1. czynniki predysponujące: - ogólne niezadowolenie z życia i z siebie, - biologiczne i fizjologiczne predyspozycje, obejmujące m.in.: cechy temperamentu, poziom aktywności, parametry przeżywania i odczuwania głodu. 2. czynniki wyzwalające: - trudne sytuacje życiowe, - negatywne uwagi lub obserwacje dotyczące wyglądu. 3. czynniki podtrzymujące: - poczucie kontroli i sukcesu, - pozytywne objawy postu (np. sytość nawet po niewielkich ilościach pożywienia). Leczenie Anoreksja jest chorobą, która wymaga bezwzględnej interwencji terapeutycznej. Najskuteczniejsze jest leczenie kompleksowe, zakładające zarówno udział wszystkich członków rodziny osoby chorej, jak i współdziałanie przedstawicieli kilku dyscyplin terapeutycznych (psychologa, lekarza, dietetyka). Wśród metod leczenia anoreksji, wyróżnia się: 1. metody biologiczne (farmakoterapia, nawadnianie, odżywianie), 2. metody psychoanalityczne (psychoterapia wglądowa, oparta na związku psychoterapeutycznym, wspierająca), 3. metody behawioralno – poznawcze (uczenie nowych zachowań, wzmacnianie, więź terapeutyczna), 4. terapia rodzinna (zmiana dysfunkcjonalnych elementów struktury rodzinnej), 5. psychoterapia grupowa, 6. terapia skoncentrowana na ciele, 7. grupy wsparcia i samopomocy.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej NOCNE OBJADANIE SIĘ

Syndrom nocnego jedzenia W kulturze zachodniej, jedzenie stało się narzędziem regulującym nastrój oraz swojego rodzaju symbolem. Spowodowało to wzrost częstotliwości występowania zaburzeń odżywiania się. Niezależnie od specyfiki, u ich podłoża leży przede wszystkim utrata kontroli nad jedzeniem, a jedną z istotnych konsekwencji, jest psychofizyczny stres. Syndrom nocnego jedzenia nie został jeszcze oficjalnie uznany za zaburzenie jedzenia, spełnia jednak podstawowe kryteria oraz dotyczy znacznej ilości osób.

Definicja Syndrom nocnego jedzenia, jest zaburzeniem polegającym na niekontrolowanym, najczęściej wielokrotnym w ciągu nocy objadaniu się. Jest związany z zaburzeniami nastroju i snu, może przyczyniać się do rozwoju otyłości. Występuje jako jednostka samodzielna lub towarzyszy innym chorobom, takim jak otyłość czy depresja.

Objawy O syndromie nocnego objadania się, może świadczy występowanie następujących objawów: • brak apetytu rano (tzw. poranna anoreksja), pomijanie pierwszego posiłku przez kilka godzin po przebudzeniu, • 50% lub więcej dziennego pożywienia zjadane po godzinie 19, • kłopoty z zaśnięciem, wybudzanie się ze snu, • wstawanie w nocy, żeby jeść; porcje pożywienia są zdecydowanie mniejsze niż np. w napadach bulimicznych (około 300 kcal), ale wielokrotnie powtarzane w ciągu nocy, • spożywanie głównie produktów węglowodanowych, • doświadczanie w związku z jedzeniem poczucia winy i wstydu, a nie przyjemności, • pogarszanie się nastroju z upływem dnia (uczucie zmęczenia, napięcia, niepokoju, rozstrojenia, poczucie winy), • okołodobowe zmiany poziomu określonych substancji biochemicznych - wieczorny wzrost leptyny i kortyzolu, a spadek melatoniny, • utrzymywanie się w/w objawów przez co najmniej 2 miesiące.

Częstość występowania Szacuje się, że około 6% ogółu populacji, poszukuje pomocy z powodu syndromu nocnego jedzenia. Kryteria diagnostyczne, spełnia około 1-2%. W większości, zaburzenie to dotyczy osób z nadwagą – około 27% z nich niekontrolowanie objada się w nocy. Badania pokazują jednak, że również osoby szczupłe mogą mieć ten problem. Jedyna różnica pomiędzy szczupłymi, a otyłymi z syndromem nocnego jedzenia dotyczy wieku, który u tych pierwszych jest zdecydowanie młodszy. Warto ponadto podkreślić, iż kulturowo uwarunkowany styl odżywiania się, również może charakteryzować się podobnymi jak syndrom nocnego objadania się wskaźnikami, chociaż nie wiąże się z utratą kontroli nad jedzeniem ani psychologicznym stresem. Dotyczy to głównie tzw. kultury śródziemnomorskiej. Około 25% tej populacji, stanowiące osoby zdrowe i prawidłowo ważące, spełnia podstawowe kryteria diagnostyczne, a mianowicie: brak apetytu rano, zjadanie większości pożywienia po godzinie 19 oraz trudności z zasypianiem.

Przyczyny Syndrom nocnego jedzenia, wynika z kombinacji czynników biologicznych, genetycznych i emocjonalnych: • obserwuje się rodzinnewystępowanie tego zaburzenia, co przemawia za skłonnościami genetycznymi, • u osób z syndromem nocnego jedzenia obserwuje się charakterystyczny, dobowy wzorzec związany z obniżaniem się poziomu serotoniny, co sugeruje, że jedną z możliwych przyczyn tego syndromu są zaburzenia neuroendokrynne, • ponieważ preferencje żywnościowe osób z tym zaburzeniem dotyczą przede wszystkim węglowodanów, które stymulują mózg do wydzielania substancji biochemicznych poprawiających nastrój, uważa się, że syndrom nocnego jedzenia może być nieświadomą próbą samoleczenia zaburzeń nastroju, • nie rozstrzygnięto ostatecznie, czy stres jest przyczyną, czy jedynie czynnikiem wyzwalającym nocne objadanie się. Nie ulega jednak wątpliwości, że odgrywa on w tym względzie bardzo istotną rolę. Badania wykazały, że osoby cierpiące na to zaburzenie, mają nieco inny wzorzec hormonalnej reakcji na stres, niż pozostali. A mianowicie w reakcji na stresor, uwalnianie charakterystycznych hormonów jest nieznaczne i zachodzi stopniowo, w przeciwieństwie do typowej reakcji, gdzie w stosunkowo krótkim czasie dochodzi do wydzielenia znacznej ilości hormonów typu: adrenalina, noradrenalina, kortyzol, tyroksyna.

Leczenie • podstawą jest zmiana zachowań, polegająca na odpowiednim rozplanowaniu posiłków w ciągu dnia tak, aby uniknąć zwiększonego zapotrzebowania na kalorie wieczorem; • skuteczne są wszystkie techniki redukujące poziom stresu. Badania wykazały, że 20 minut relaksacji, znacząco redukuje takie wskaźniki stresu, jak uczucie niepokoju czy poziom kortyzolu w ślinie. Po 2 tygodniach codziennego stosowania relaksacji, badani pacjenci wykazywali m.in.: obniżenie napięcia psychofizycznego, niepokoju, złości, zmęczenia, depresji. Znacznie wzrosła u nich ilość pożywienia zjadanego rano, a zmalała – wieczornego i nocnego;

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej SCHUDNĄĆ NA ZAWSZE

Ideał kontra rzeczywistość Pomimo powszechnie lansowanej mody na szczupłą sylwetkę i zdrowy styl życia, coraz więcej jest osób otyłych. Dotyczy to przede wszystkim krajów rozwijających się, dlatego wynika najprawdopodobniej z dużej dostępności pożywienia i stale malejącej aktywności fizycznej. Ponieważ rozbieżność pomiędzy własną masą ciała a obowiązującymi kanonami urody jest bardzo duża, poszukiwane są cudowne metody, które pozwoliłyby w krótkim czasie zrzucić jak największą liczbę kilogramów. Ogromnym powodzeniem cieszą się różnego rodzaju diety oraz produkty spożywcze i para farmaceutyki, które mają hamować apetyt, przyspieszać przemianę materii albo zapobiegać odkładaniu się tłuszczu w organizmie. Okres kuracji tymi środkami, wynosi najczęściej od kilkunastu do kilkudziesięciu dni. Dla pacjentów jest to czas zwiększonej samokontroli i silnej motywacji do schudnięcia. Ponieważ odchudzanie jest zwykle ściśle określone w czasie, stosunkowo łatwiej niż zwykle, przychodzi odmówienie sobie apetycznego kąska czy przetrzymanie uporczywego głodu. Po zakończeniu kuracji – uwieńczonej większym lub mniejszym sukcesem – sposób odżywiania wraca jednak „do normy”, czyli najczęściej jest taki sam, jak przed odchudzaniem. Czasami ilość lub kaloryczność zjadanego pożywienia jest nawet większa, aby niejako „wynagrodzić” czas ograniczeń, co skutkuje tzw. efektem jo – jo, czyli wzrostem masy ciała powyżej punktu początkowego. Aby przerwać nieustające zmaganie się ze sobą i doświadczać pozytywnych oraz trwałych efektów podejmowanych działań, konieczne jest przyjęcie dwóch podstawowych założeń. Pierwsze dotyczy nowego stylu życia, drugie - kompleksowego leczenia otyłości.

Nowy styl życia Zasadniczą sprawą, jest zmiana podejścia do siebie samego, jedzenia oraz odchudzania się. Zmianę tę można wyrazi hasłem: „Ja przestaję się odchudzać – ja zmieniam styl swojego życia”. Postanowienie zredukowania masy ciała, jest dla wielu osób decyzją o podjęciu walki z samym sobą. Ciało jest wtedy traktowane jak wróg, którego należy pokonać, a wytrwanie przy restrykcyjnej diecie staje się punktem honoru. Jednak nawet dziecko wie, że każda walka wyzwala negatywne emocje, prowadzi do równie zaciekłej aktywności przeciwnika oraz osłabia obie strony. W rezultacie, przynosi więc zazwyczaj mniejsze lub większe straty, które w przypadku odchudzania wiążą się z obniżeniem poczucia własnej wartości oraz spadkiem zaufania i szacunku do siebie. Ponadto, walka z apetytem ogranicza zmianę postępowania do jednego obszaru życia, tzn. jedzenia i zakłada, że starania będą trwały jedynie do czasu osiągnięcia wyznaczonego celu. Inna sytuacja, ma miejsce w przypadku postanowienia o zasadniczej zmianie stylu swojego życia w ogóle. Wiąże się ona z silną motywacją do osiągnięcia i ciągłego utrzymywania dobrego zdrowia i samopoczucia, sprawności fizycznej, atrakcyjnego wyglądu. Powoduje stopniowe utrwalanie się nowych, konstruktywnych zachowań i przenikanie ich do sfery przekonań i emocji, przez co stają się one swego rodzaju misją przynosząca satysfakcję, a nawet będącą powodem do dumy. Przede wszystkim zaś, nowy styl życia wiąże się z głębokim szacunkiem do siebie i troską o siebie, w szerokim tego słowa znaczeniu.

Kompleksowe leczenie otyłości Najlepsze rezultaty w leczeniu otyłości, uzyskuje się stosując podejście kompleksowe. Obejmuje ono wszystkie elementy, mogące mieć wpływ na powstawanie i utrzymywanie się nadmiernej masy ciała. Należą do nich: •prawidłowe odżywianie się – celowo nie zostało użyte słowo „dieta”, które dla większości osób kojarzy się z ograniczeniem, pokrzywdzeniem i czasowością. Należy pamiętać, że tkanka tłuszczowa odkłada się wówczas, gdy ilość przyjętych z pokarmem kalorii jest większa od potrzeb organizmu. Dzieje się to zarówno wtedy, gdy objętość pokarmu jest duża, ale także wówczas gdy pokarmu jest niewiele, ale jest on wysokokaloryczny. Po części jest to odpowiedź na pytanie, dlaczego jest wiele osób, które jak twierdzą zjadają bardzo mało, a mimo to stale przybierają na wadze. Istotny jest również fakt, że każdy zjadany czy wypijany pokarm oprócz wody posiada swoją kaloryczność i dzienna ilość spożytych kalorii jest sumą pochodzącą ze wszystkich produktów, również tych zjadanych między głównymi posiłkami. Ponieważ osoba o prawidłowej masie ciała, niezbyt aktywna fizycznie, aby utrzymać tę masę na jednakowym poziomie musi spożywać dziennie 30 kcal na każdy kilogram należnej (obliczonej wg wzrostu) masy ciała, a 1 kg odpowiada w przybliżeniu 6000 – 7000 kcal, aby zredukować masę ciała należy spożywać przynajmniej o 1000 kcal mniej od swojego dziennego zapotrzebowania. Zazwyczaj zalecana ilość kcal dziennie wynosi więc około 1000. Szczególnie istotne jest, aby spożywane pokarmy były różnorodne i zawierały wszystkie niezbędne dla organizmu składniki, a zdecydowane ograniczenie tłuszczu i słodyczy wiązało się ze zwiększeniem ilości warzyw i owoców. Nie musi to oznaczać całkowitej rezygnacji z ulubionych potraw, ale raczej zmiany proporcji w ich komponowaniu. Tak jak tradycyjne drugie danie często jeszcze składa się w największej części z ziemniaków, potem mięsa, a surówka traktowana jest jako dodatek, tak w zalecanym przyrządzaniu posiłków surówka zajmować powinna największą część talerza. Chociaż liczenie kalorii jest dla wielu osób czynnością niewygodną i powodującą nadmierną koncentrację na jedzeniu, wydaje się ona być niezbędna przynajmniej w początkowym etapie zmian, ponieważ trudno jest kontrolować coś, czego nie ma się świadomości. Dopiero kiedy człowiek posiądzie wiedzę na temat tego ile kilokalorii dziennie zjada i jaka jest wartość poszczególnych produktów, może nimi świadomie operować i tak dobierać pokarmy do swojego dziennego jadłospisu, aby nie przekraczać bezpiecznego dla siebie limitu. • aktywność fizyczna – jeśli ogranicza się ilość spożywanego pokarmu bez zwiększania aktywności fizycznej, spoczynkowa przemiana materii obniża się, zmniejsza się masa mięśniowa, spada wydolność i sprawność organizmu. Kiedy później zwiększa się nawet nieznacznie ilość spożywanych kalorii, różnica między dostarczonym potencjałem a zapotrzebowaniem może być na tyle istotna, że spowoduje wzrost masy ciała. Jest to swego rodzaju pułapka, gdyż po pewnym czasie nawet ilość 1000 kcal dziennie może stać się niewystarczająca do redukcji masy ciała. Dlatego właśnie ruch fizyczny jest w procesie odchudzania elementem absolutnie niezbędnym. Oprócz ewidentnych korzyści związanych ze sprawnością ciała wiąże się on również z poprawą samopoczucia psychicznego i wzrostem energii życiowej, wtórnie więc pomaga utrzymać motywację do zmiany. Istotne jest jednak, aby aktywność fizyczna nie była traktowana jak przymus czy swego rodzaju kara, dlatego jej rodzaj powinien być dobrany do indywidualnych upodobań, a zakres obejmować jak najwięcej codziennych czynności, np. wchodzenie po schodach zamiast jeżdżenie windą, wysiadanie z autobusu kilka przystanków wcześniej i pokonywanie reszty trasy pieszo, poranne ćwiczenia gimnastyczne, zwyczaj codziennych spacerów, itp. • zmiana zachowań – można przyjąć, że przekonania jakie człowiek posiada i prezentowane przez niego zachowania powinny być i zazwyczaj są zgodne. Czasami jednak nie znajduje to potwierdzenia w praktyce, np. jeśli chodzi o sferę jedzenia i aktywności fizycznej. Większość z nas żywi przekonanie, że nadmiernie tłuste potrawy nie są korzystne dla zdrowia, chętnie sięgamy jednak po frytki czy chipsy, zgadzamy się, że niedobrze jest przesadzać ze słodyczami, nie wyobrażamy sobie jednak popołudniowej kawy bez ciastka, szczerze wierzymy, że codzienna gimnastyka jest zbawienna dla ciała, wybieramy jednak długie godziny przed telewizorem. Aby więc mogła nastąpić trwała zmiana stylu życia, zmianie muszą ulec zarówno zachowania jak i przekonania, a także towarzyszące im emocje. Ponieważ spośród tych trzech elementów zachowania wydają się najbardziej podlegać świadomej kontroli, ich modyfikacja powinna stać się punktem wyjścia do dalszych działań. Wytrwałe i świadome praktykowanie nowych zachowań i umiejętności związanych z jedzeniem, aktywnością fizyczną, relacjami interpersonalnymi, dbałością o siebie, prowadzi z czasem do ich utrwalenia tak, że stają się nawykami, wpływając wtórnie na nastawienia, przekonania i emocje. W identyfikowaniu, analizowaniu i konstruktywnym przeformułowywaniu myśli, emocji, potrzeb i podejmowanych działań, szczególnie przydatna okazuje się profesjonalna pomoc psychologiczna. Jej ostatecznym celem jest zmiana nastawienia do siebie na bardziej pozytywne oraz kształtowanie postawy życiowej sprzyjającej zdrowiu i dobremu samopoczuciu. • farmakoterapia – nagminne stosowanie leków i para farmaceutyków w celu zredukowania masy ciała nie jest zjawiskiem pożądanym, gdyż obok negatywnych skutków ubocznych powoduje utrwalanie się poczucia bezradności i braku samodzielnego wpływu na sytuację oraz trwanie w przekonaniu, że jedynie czynnik zewnętrzny, tzw. cud może spowodować schudnięcie. Istnieją jednak przypadki, kiedy zastosowanie leków wspomagających odchudzanie wydaje się być uzasadnione. Są one związane z dodatkowymi czynnikami ryzyka współwystępującymi z otyłością, takimi jak np.: cukrzyca typu 2 dyslipidemia, sezonowa choroba afektywna, zespół policystycznych jajników, okres menopauzy. W leczeniu otyłości stosowane są trzy podstawowe grupy farmaceutyków: hamujące łaknienie (fentermina, amfepramon, pochodne amfetaminy, mazyndol, deksfenfluramina, fluoksetyna, sibutramina), zmniejszające wchłanianie w jelitach (orlistat, chitosan), działające termogeniczne (sibutramina, efedryna, kofeina). • leczenie chirurgiczne – do leczenia chirurgicznego kwalifikowane są jedynie osoby z otyłością olbrzymią (BMI>40) lub osoby z BMI>35 i wysokim ryzykiem zagrażających życiu chorób towarzyszących, po bezskutecznej próbie leczenia zachowawczego. Operacje chirurgiczne mają na celu ograniczenie przechodzenia pokarmu w przewodzie pokarmowym i upośledzenie jego wchłaniania. Najczęściej wykonywane są: gastroplastyka (gastric banding) oraz zespolenie żołądkowe (gastric bypass). Pierwszy zabieg polega na opasaniu żołądka za pomocą szwów, dzięki czemu pokarm najpierw dostaje się do części górnej o objętości ok. 20 – 30 ml i tam czeka na dalsze trawienie, które odbywa się w dolnej, większej części żołądka. Drugi zabieg polega na podzieleniu żołądka klamrą i połączeniu jego mniejszej części bezpośrednio z jelitem czczym. Dolna część żołądka wraz z pewnym odcinkiem jelita cienkiego zostaje wyłączona, dzięki czemu żołądek pacjenta zostaje zredukowany do niewielkich rozmiarów i jest zdolny do przyjmowania jedynie małych porcji pożywienia. Leczenie chirurgiczne obok swoich niewątpliwych zalet związanych z szybką i zazwyczaj trwałą utratą masy ciała oraz poprawą psycho – fizycznego funkcjonowania pacjentów, ma też kilka minusów. Należą do nich m.in.: ryzyko powikłań (związane najczęściej z infekcją wywołaną nieszczelnością szwów), wysokie koszty, problemy psychologiczne (wynikające np. z nieumiejętności zaakceptowania nowego sposobu jedzenia czy braku akceptacji odmienionego wyglądu). Trzy z wymienionych elementów: prawidłowe odżywianie się, aktywność fizyczna i zmiana zachowań, powinny być stosowane łącznie oraz praktycznie u każdej osoby z nadwagą. Pozostałe dwa, tzn. farmakoterapia i leczenie chirurgiczne, mogą by użyte w razie uzasadnionej konieczności. Nade wszystko należy jednak pamiętać, że otyłość często jest tylko widocznym efektem innych zaburzeń, mających swe podłoże nie tylko w sferze biologicznej, ale również psychicznej. autorka: Monika Bąk - SosnowskaZakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej POMOC DLA OSÓB OTYŁYCH

Poszukiwanie pomocy Otyłość jest problemem, który na całym świecie przybiera coraz większe rozmiary, dlatego nieustannie poszukuje się metod i środków pozwalających szybko i trwale zredukować masę ciała. Dzieje się tak nie tylko ze względów estetycznych i powikłań zdrowotnych, ale również z powodu cierpienia psychicznego, doświadczanego przez wiele osób otyłych. Cierpienie to często uwidacznia się w postaci zaburzeń emocjonalnych, poznawczych, czy zaburzeń zachowania. Najlepsze rezultaty w leczeniu otyłości, przynosi podejście kompleksowe – zwłaszcza w formie grupowej. W Polsce niewiele jest ośrodków, które świadczą profesjonalne usługi w tym zakresie. Jednym z nich, jest Poradnia Leczenia Chorób Metabolicznych „Waga” w Katowicach. Jest to placówka samodzielna, świadczy bezpłatne usługi dla osób ubezpieczonych, niezależnie od miejsca ich zamieszkania. Miejsce „Waga” mieści się przy ulicy Medyków 18 w Katowicach – Ligocie, na pierwszym piętrze budynku C Zakładów Teorii Medycyny, przy Katedrze Patofizjologii ŚlAM.

Personel Poradnią kieruje pani prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska – Markiewicz. Osoby pracujące z pacjentami otyłymi w ramach Poradni to: lekarze, psychologowie, rehabilitanci i dietetyk.

Cel Bezpośrednim celem prowadzonego w Poradni leczenia, jest redukcja masy ciała pacjentów i poprawa ich wydolności fizycznej. Celem pośrednim, ale równie istotnym, jest przerwanie powtarzającego się u wielu pacjentów cyklu niekorzystnych dla funkcjonowania psycho - fizycznego zachowań, polegających na uporczywym przejadaniu się i odchudzaniu. Alternatywą są konkretne zmiany w stylu życia. Dotyczą wprowadzenia i kontynuowania konstruktywnego i bardziej satysfakcjonującego sposobu myślenia oraz zachowania.

Pacjenci Do Poradni „Waga”, zgłasza się miesięcznie po kilkadziesiąt osób. Są to w przeważającej części kobiety między 30 a 60 rokiem życia, ze średnim wskaźnikiem BMI 36,5. Gdyby podzielić pacjentów według kryterium trwania otyłości, wyodrębniłyby się dwie podstawowe grupy. Do pierwszej należą osoby, które przytyły stosunkowo niedawno, a przez większą część życia były względnie zadowolone ze swojego wyglądu. Do Poradni przychodzą po to, aby uzyskać konkretne wskazówki, jak bezpiecznie i sprawnie zrzucić zbędne kilogramy. Drugą grupę stanowią ci, którzy z problemem otyłości zmagają się praktycznie od dziecka. Pomimo tego, że zazwyczaj mają za sobą wiele bardziej lub mniej skutecznych prób poradzenia sobie z nadmierną masą ciała, tracą na wadze stosunkowo wolniej, trudniej jest im utrzymać osiągnięte efekty, a najczęściej są ofiarami tzw. efektu jo – jo. Poradnia jest - jak mawiają - ich „ostatnią deską ratunku”. Szukają wskazówek i wsparcia, ale często są również zainteresowani dotarciem do psychologicznych mechanizmów, leżących u podłoża ich nadwagi.

Terapia Pacjenci mają możliwość skorzystania z leczenia indywidualnego lub grupowego. W obydwu przypadkach, kontakt z profesjonalistami ma charakter edukacyjny i wspierający, a w razie potrzeby również psychoterapeutyczny. Spotkania mają formę interaktywną, zachęcającą pacjentów do dzielenia się własnymi doświadczeniami oraz do wykonywania rozmaitych zadań, służących m.in. samoobserwacji oraz ćwiczeniu nowych umiejętności. Leczenie indywidualne rozpoczyna się wykładem, organizowanym cyklicznie dla nowo przyjętych pacjentów. Wykład jest poświęcony podstawowym zagadnieniom związanym z powstawaniem, utrzymywaniem się i leczeniem otyłości. Pacjenci pozostają od tej pory w kontakcie z lekarzem, ewentualnie psychologiem i dietetykiem. Spotkania odbywają się ze średnią częstotliwością raz w miesiącu i mają na celu ustalenie oraz realizowanie indywidualnego, wieloaspektowego programu redukcji masy ciała. Pacjenci, którzy decydują się na formę grupową, są włączeni do kompleksowej, ograniczonej w czasie kuracji odchudzającej.

Leczenie grupowe Zaletą grupowego leczenia otyłości, jest jednoczesne korzystanie przez pacjentów z dwóch źródeł informacji i wsparcia: ze strony profesjonalistów oraz innych uczestników, co wyzwala zdrową rywalizację i wzmacnia motywację do zmiany. Efekty kuracji grupowej, są ponadto w wielu przypadkach zarówno lepsze jak i bardziej trwałe. W Poradni „Waga”, grupowy program odchudzający trwa 3 miesiące. Spotkania odbywają się w gronie około 15- osobowym, z częstotliwością raz na dwa tygodnie. Każda wizyta trwa około 2 godzin - połowa czasu przeznaczona jest na kontakt z lekarzem (który wyjaśnia m.in. mechanizm powstawania otyłości, konsekwencje zdrowotne, zalety redukcji masy ciała), dietetykiem (który uczy sposobu oceny kaloryczności pokarmów i samodzielnego konstruowania jadłospisu) i rehabilitantem (który proponuje ćwiczenia fizyczne wskazane przy nadmiernej masie ciała). Pozostały czas, przeznaczony jest na kontakt z psychologiem. Wypełniają go treści edukacyjne, dyskusje i ćwiczenia, które mają pomóc pacjentom w gromadzeniu i konstruktywnym wykorzystywaniu wiedzy o sobie. Poruszane są zagadnienia dotyczące osobistych przekonań, emocji i zachowań oraz wprowadzanych zmian w stylu życia.

Obszar zmiany Można wyróżnić kilka elementów, które - zwłaszcza w grupowej terapii otyłości - wydają się szczególnie istotne, dla osiągania pozytywnych efektów. Są to: - samoświadomość - dotyczy zarówno ilości, jakości i kaloryczności zjadanego pożywienia, jak i własnego ciała, emocji, myśli oraz potrzeb; możliwa jest dzięki uważnej samoobserwacji, pozwala na identyfikację i adekwatne zaspokajanie potrzeb- samoakceptacja – odnosi się nie tyle do wyglądu ile do faktu, że otyłość jest chorobą, którą należy leczyć - afiliacja - pacjenci zazwyczaj wstydzą się braku silnej woli i mają na swój temat wiele negatywnych opinii; kiedy przychodzą do Poradni i mają okazję spotkać się i rozmawiać z wieloma otyłymi osobami dowiadują się od siebie nawzajem, że mechanizm błędnego koła związany z jedzeniem i odchudzaniem się jest udziałem większości zgromadzonych; przebywanie z podobnymi osobami i kontaktowanie się z nimi przynosi ulgę, często skwitowaną stwierdzeniem: ”to znaczy, że nie jest jeszcze ze mną tak źle” - samokontrola – powinna wynikać nie z silnej woli jak się powszechnie uważa, ale ze świadomych decyzji wynikających ze znajomości własnego funkcjonowania w sferze biologicznej, psychologicznej i społecznej; dotyczy zarówno zachowań, jak i emocji oraz myśli; ma na celu podejmowanie takich wyborów, które są dla jednostki konstruktywne i sprzyjające, również w dłuższej perspektywie

Warunki powodzenia Aby leczenie otyłości było efektywne, musi zostać spełnionych kilka warunków. Najistotniejsze z nich to: - indywidualne sformułowania celu - cel ten musi być jasno określony, realny, niezbyt odległy w czasie i pozytywny - motywacja -powinna wiązać się raczej z tym, co pacjenci chcą osiągnąć dzięki zredukowaniu masy ciała niż z tym, czego mogą w ten sposób uniknąć; wyobrażanie sobie pożądanych sytuacji związanych z oczekiwanym wyglądem czy np. planowanie zmian w garderobie pomaga kojarzyć odchudzanie bardziej pozytywnie i zwiększa motywację do kontynuowania kuracji, a potem do utrzymywania jej efektów - metoda małych kroków –polega na rozbiciu celu głównego na cele cząstkowe, rozplanowaniu działań na poszczególne etapy i stopniowym wprowadzaniu zmian - zmiana nastawienia do siebie - kierunek tej zmiany dobrze definiuje hasło: „Przestaję ze sobą walczyć, zaczynam się sobą opiekować”; walka ze sobą nieuchronnie wiąże się z wysiłkiem, negatywnymi emocjami i najczęściej z przegraną, opieka nad sobą zaś wymusza rozpoznawanie własnych potrzeb, poświęcanie większej ilości czasu na wypoczynek i relaks, przywiązywanie wagi do jakości i estetyki pożywienia; jest to podejście bardziej atrakcyjne i lepiej rokujące na przyszłość, biorąc pod uwagę kontynuowanie konstruktywnych zachowań

Skuteczność Możliwość dzielenia się własnymi doświadczeniami oraz korzystanie z wiedzy profesjonalistów, sprzyja wzrostowi samoświadomości pacjentów oraz nabywaniu i ćwiczeniu nowych umiejętności. Oprócz wymiernych korzyści związanych z redukcją masy ciała, polepsza się również ich samopoczucie i funkcjonowanie psychiczne. Poczucie bezpieczeństwa, jakie stwarza grupa złożona z osób o podobnych trudnościach oraz opieka wykwalifikowanej kadry sprawiają, że wiele obaw i niepokojów pacjentów ma szansę ujrzeć nareszcie światło dzienne, a następnie zostać pozytywnie przeformułowanych. Wiedza, wsparcie i pozytywna motywacja do schudnięcia, wpływają na obniżenie lęku i niepewności pacjentów, wzrost zaufania do siebie, wzrost poczucia kontroli nad własnym życiem, większą akceptację własnego wyglądu. Zazwyczaj, konstruktywnym zmianom ulegają również relacje interpersonalne pacjentów. Wynika to przede wszystkim z większej dbałości o własne potrzeby i - chociażby częściowej -rezygnacji z zabiegania o bezwarunkową akceptację i uznanie otoczenia.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej ZROZUMIEĆ OTYŁOŚĆ

Otyłość jako problem Otyłość, to zwiększenie masy ciała powyżej 120% masy należnej lub wskaźnik BMI powyżej 30. Szacuje się, że już ponad 50% Europejczyków w wieku 35 - 64 lat ma nadwagę lub otyłość. W Polsce otyłych jest około 30% kobiet i 20% mężczyzn. Otyłość skutkuje poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, m.in. wzrostem ryzyka wystąpienia chorób sercowo - naczyniowych, nowotworów hormonozależnych, cukrzycy typu 2, a także zaburzeń w pracy układów: trawiennego, kostnego, oddechowego. Nie bez znaczenia są również konsekwencje psychologiczne, związane z obniżeniem odczuwanej jakości życia.

Otyłość w wiedzy potocznej Pomimo dużej powszechności występowania otyłości, nie jest ona społecznie akceptowana. Ludzie otyli, narażeni są praktycznie na każdym kroku, na negatywne oceny i dyskryminację. W potocznym przekonaniu funkcjonuje opinia, że nie mają oni silnej woli i dlatego nie potrafią odmówić sobie jedzenia. Brak kontroli nad ilością zjadanego pożywienia, przekłada się z kolei na nieumiejętność kontrolowania siebie w ogóle oraz na przykładanie małej wagi do własnego zdrowia i wyglądu zewnętrznego. Charakterystyczny sposób ekspresji wielu osób otyłych, przyczynia się z kolei do przypisywania im takich cech jak m.in.: serdeczność, towarzyskość, żywotność, dobry humor, chęć niesienia pomocy innym i umiejętność dostosowywania się do ich potrzeb, bezkonfliktowość, zadowolenie z życia. Cechy te mają świadczyć o akceptacji własnego wyglądu, albo przynajmniej o nie przywiązywaniu do niego zbyt wielkiej wagi.

Otyłość w psychologii Ludzi z nadmierną masą ciała, można podzielić na dwie podstawowe grupy, w zależności od czasu trwania otyłości. Do pierwszej należą ci, którzy przytyli stosunkowo niedawno, a przez większą część życia byli względnie zadowoleni ze swojego wyglądu. Mają oni zazwyczaj silną motywację do schudnięcia, podchodzą do tego zadaniowo i z reguły prędzej czy później udaje im się osiągnąć cel. Drugą grupę stanowią osoby, które z problemem otyłości zmagają się praktycznie od dziecka. Pomimo stosowania różnorodnych diet tracą oni na wadze stosunkowo wolniej, trudniej jest im utrzymać osiągnięte efekty, zazwyczaj mają za sobą wiele bardziej lub mniej skutecznych prób poradzenia sobie z nadmierną masą ciała, a przeżywane przez nich trudności psychologiczne są poważniejsze. Znaczna część ludzi długotrwale otyłych, cierpi na zaburzenia emocjonalne. Zwłaszcza kobiety, doświadczają depresji oraz myśli i zamiarów samobójczych. Wszyscy jednak, którzy bezskutecznie próbują schudnąć odczuwają szereg frustracji związanych z własnym wyglądem, wstyd, bezsilność i niechęć do samego siebie wynikającą m.in. z nieumiejętności kontrolowania masy ciała i ilości zjadanego pożywienia. Zwykle przekłada się to na poczucie braku kontroli nad sobą i swoim życiem w ogóle. Prowadzi do częstej rezygnacji z zaspokajania swoich potrzeb na rzecz bliskich oraz odkładania przyjemności innych niż jedzenie do czasu, kiedy wreszcie uda się osiągnąć wymarzoną sylwetkę. Dla wielu osób masa i rozmiar ciała, stają się kluczowymi zagadnieniami wpływającymi na wszystkie sfery życia, co może powodować m.in. poczucie izolacji i bycia niezrozumianym, nawet pomimo dobrych relacji z innymi ludźmi.

Problemy psychologiczne osób otyłych Dla większości osób otyłych, nadmierna masa ciała wiąże się z dyskomfortem nie tylko fizycznym, ale i psychicznym. W mniejszym lub większym stopniu, doświadczają oni następujących trudności: • brak akceptacji własnego wyglądu – otyłe osoby najczęściej wstydzą się swojego ciała, zwykle starają się unikać luster i fotografów, a ich wysiłki skupione są raczej na tuszowaniu niedoskonałości figury niż na jej upiększaniu - to zostawiają sobie do czasu, aż ich sylwetka osiągnie idealne rozmiary i troska o ciało stanie się bardziej uzasadniona • zaburzone postrzeganie własnego ciała - przynajmniej część osób otyłych ma tendencje do pomniejszania swoich rozmiarów, dlatego posiadana w ich umyśle reprezentacja ciała jest zniekształcona; wstyd i brak akceptacji wynika raczej z obecności wskaźników obiektywnych, takich jak: opinie innych osób, wskazania wagi czy rozmiar ubrania, niż z wewnętrznego przekonania • obniżony nastrój – wynika z niezadowolenia ze swojego wyglądu, subiektywnych trudności w opanowaniu apetytu, krytycznych uwag ze strony innych osób i małej skuteczności podejmowanych środków zaradczych; zazwyczaj wiąże się z podwyższonym poziomem lęku i niepewności; często jest maskowany, u znaczącej liczby osób może jednak przerodzić się w depresję • poczucie winy – związane jest z brakiem silnej woli i samokontroli • niskie poczucie własnej wartości – wynika z rozbieżności pomiędzy „ ja idealnym”, a „ja realnym” • poczucie krzywdy i rozżalenia – spowodowane jest negatywnymi ocenami ze strony innych ludzi, dotyczącymi braku motywacji do schudnięcia i troski o siebie; Oceny te nie uwzględniają jednak faktu, iż wiele osób otyłych nieustannie, tyle że bezskutecznie podejmuje próby zmiany swojego wyglądu na bardziej akceptowany • poczucie bezsilności i braku wpływu na sytuację – związane z wielokrotnymi próbami stosowania różnorakich diet i środków wspomagających odchudzanie, po których waga prędzej czy później wraca do punktu wyjścia, a niejednokrotnie jeszcze go przekracza • obsesyjne myślenie o jedzeniu i kaloriach - wynika po części z obawy by nie przytyć, a po części z nieustannych starań aby schudnąć; obie sytuacje łączą się zazwyczaj z częstym odczuwaniem głodu, powstrzymywaniem się od jedzenia lub uleganiem kolejnej pokusie • zaburzenia w relacjach z innymi ludźmi – mogą dotyczyć wycofywania się z kontaktów interpersonalnych albo wprost przeciwnie, zajmowania w towarzystwie znaczącej pozycji pomimo odczuwanego wstydu, niepewności czy obniżonego nastroju; w tym drugim przypadku, ważną rolę odgrywa typowa dla wielu osób otyłych skłonność do zabiegania o akceptację otoczenia, która wiąże się z gotowością do niesienia pomocy i nieumiejętnością odmawiania; pomimo tego, że taka strategia dla samego zainteresowanego wiąże się ze wzrostem poczucia zależności od innych i niekorzystnym przesunięciem własnych granic, najczęściej przynosi oczekiwane efekty, w postaci wzrostu sympatii otoczenia,; innym powodem dodającym swobody i pewności siebie jest fakt, że duża część kontaktów towarzyskich wiąże się z jedzeniem, natomiast jedzenie w bezpiecznej atmosferze, wśród znanych i lubianych osób jest dla ludzi otyłych sytuacją przyjemną, wyzwalającą pozytywne uczucia i pozwalającą chociażby na chwilę zapomnieć o uporczywym problemie

Brak kontroli nad jedzeniem Jest wiele przyczyn, dla których ludzie sięgają po jedzenie, pomimo że tak naprawdę wcale nie czują się głodni. Obok estetycznego i zachęcającego zmysły widoku i zapachu potraw oraz zachęt ze strony innych ludzi np. przy okazji spotkań towarzyskich, szczególną rolę odgrywają: redukowanie przykrych stanów psychicznych za pomocą jedzenia, jedzenie nawykowe oraz nieumiejętność odczytywania sygnałów z własnego ciała. Redukowanie za pomocą jedzenia przykrych stanów psychicznych jest dosyć częstą praktyką, nie tylko u osób o nadmiernej masie ciała. Zmęczenie, stres, codzienne niepowodzenia czy niezadowalające relacje z innymi ludźmi powodują napięcie psychofizyczne. Ponieważ nie jest to przyjemny stan, naturalnym jest dążenie do jak najszybszego rozładowania go. Ludzie najczęściej wybierają takie sposoby, które na podstawie doświadczenia uważają za skuteczne i szybkie. Dla wielu takim sposobem jest jedzenie. Zjadają wtedy w stosunkowo krótkim czasie ogromne ilości pożywienia, często nie kontrolując ani jego rodzaju, ani ilości. Przestają jeść dopiero wówczas, gdy żołądek ogarnia uczucie bolesnego wypełnienia, a ciało przyjemnie się rozluźnia Jedzenie nawykowe jest związane z automatycznym spożywaniem pokarmów w trakcie wykonywania innych czynności, np. oglądania telewizji, czytania. Również w tym przypadku objętość pożywienia ani ilość zawartych w nim kalorii praktycznie nie podlega kontroli. Rodzaj pożywienia może być uwarunkowany indywidualnie lub kulturowo i dopasowywany do konkretnej sytuacji (np. popcorn w kinie) Nieumiejętność odczytywania sygnałów z własnego ciała prawdopodobnie dotyczy nie tylko głodu i sytości, ale wiąże się z odcięciem od ciała w ogóle oraz z trudnością identyfikowania i zaspokajania jego potrzeb. Może być spowodowana brakiem treningu w tym zakresie wynikającym z faktu, że przez długi okres czasu (np. dzieciństwo) inne osoby decydowały o porze, wielkości i składzie posiłków. Kiedy umiejętność rozpoznawania wewnętrznych bodźców zostaje zakłócona, jedynymi wskazówkami stają się bodźce zewnętrzne, np. pora dnia lub widok czy towarzystwo jedzących osób. W sytuacji kiedy osoba znajduje się w częstym kontakcie z atrakcyjnie wyglądającym i pachnącym pożywieniem, może doprowadzać do niekontrolowanego przejadania się i zwiększania masy swojego ciała bez poczucia bezpośredniego wpływu na tą sytuację

Błędne koło jedzenia i odchudzania się Jedzenie większości ludziom kojarzy się z przyjemnością, co znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w samopoczuciu psychicznym, jak i w doznaniach płynących z ciała. Również osobom otyłym, spożycie posiłku przynosi wymierne korzyści w postaci uczucia ulgi oraz dobrego nastroju. Doświadczają wtedy rozluźnienia, uspokojenia, zadowolenia, a nawet poczucia mocy, wpływu na sytuację i niezależności. Najczęściej nie trwa to jednak długo, ponieważ dosyć szybko włącza się myślenie dotyczące ilości spożytych kalorii oraz tego, jak kalorie te wpłyną na wygląd. Po krótkiej chwili satysfakcji pojawia się refleksja skutkująca wyrzutami sumienia, złością na siebie i wieloma negatywnymi opiniami na swój temat. Jeśli ilości spożytego pożywienia rzeczywiście są zbyt duże, sytuację może pogorszyć dodatkowo obiektywny przyrost masy ciała potwierdzany wskazaniami wagi, rozmiarem ubrań czy uwagami znajomych. Samopoczucie się pogarsza, a napięcie psychofizyczne znowu wzrasta. Wtedy najczęściej pojawia się postanowienie, aby „coś ze sobą zrobić” i odpokutować nadmiar pożywienia. Najczęstszym środkiem ku temu staje się ścisła dieta albo czasowy, całkowity post. Ma to na celu zrzucenie kilku kilogramów, ale przede wszystkim udowodnienie sobie tzw. silnej woli i kontroli nad własnym ciałem. Skutek jest jednak najczęściej odwrotny. Wzmagający się głód powoduje rozdrażnienie, pobudzenie, poczucie krzywdy, złość na narzucone sobie ograniczenie, a przede wszystkim obsesyjne myśli o jedzeniu. Kiedy napięcie psychofizyczne sięga zenitu, następuje akt niekontrolowanego jedzenia zwieńczony krótkotrwałą satysfakcją, po której znów pojawiają się wyrzuty sumienia, samo obwinianie się, obniżenie nastroju i ponowna negacja własnej osoby. I tak koło, które się w ten sposób zamyka może toczyć się niezmiennie przez kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat. Rozmiary ciała mogą się nie zmieniać albo wręcz rosnąć sprawiając wrażenie, jakby osoba nie była świadoma ani zainteresowana własnym wyglądem, kiedy tymczasem walczy ona ze sobą nieprzerwanie, dynamicznie i beznadziejnie. style='color:purple;'>autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

NOCNE OBJADANIE SIĘ

 

W kulturze zachodniej, jedzenie stało się narzędziem regulującym nastrój oraz swojego rodzaju symbolem. Spowodowało to wzrost częstotliwości występowania zaburzeń odżywiania się. Niezależnie od specyfiki, u ich podłoża leży przede wszystkim utrata kontroli nad jedzeniem, a jedną z istotnych konsekwencji, jest psychofizyczny stres. Syndrom nocnego jedzenia nie został jeszcze oficjalnie uznany za zaburzenie jedzenia, spełnia jednak podstawowe kryteria oraz dotyczy znacznej ilości osób.

Syndrom nocnego jedzenia, jest zaburzeniem polegającym na niekontrolowanym, najczęściej wielokrotnym w ciągu nocy objadaniu się. Jest związany z zaburzeniami nastroju i snu, może przyczyniać się do rozwoju otyłości. Występuje jako jednostka samodzielna lub towarzyszy innym chorobom, takim jak otyłość czy depresja.

O syndromie nocnego objadania się, może świadczy występowanie następujących objawów: • brak apetytu rano (tzw. poranna anoreksja), pomijanie pierwszego posiłku przez kilka godzin po przebudzeniu, • 50% lub więcej dziennego pożywienia zjadane po godzinie 19, • kłopoty z zaśnięciem, wybudzanie się ze snu, • wstawanie w nocy, żeby jeść; porcje pożywienia są zdecydowanie mniejsze niż np. w napadach bulimicznych (około 300 kcal), ale wielokrotnie powtarzane w ciągu nocy, • spożywanie głównie produktów węglowodanowych, • doświadczanie w związku z jedzeniem poczucia winy i wstydu, a nie przyjemności, • pogarszanie się nastroju z upływem dnia (uczucie zmęczenia, napięcia, niepokoju, rozstrojenia, poczucie winy), • okołodobowe zmiany poziomu określonych substancji biochemicznych - wieczorny wzrost leptyny i kortyzolu, a spadek melatoniny, • utrzymywanie się w/w objawów przez co najmniej 2 miesiące.

Szacuje się, że około 6% ogółu populacji, poszukuje pomocy z powodu syndromu nocnego jedzenia. Kryteria diagnostyczne, spełnia około 1-2%. W większości, zaburzenie to dotyczy osób z nadwagą – około 27% z nich niekontrolowanie objada się w nocy. Badania pokazują jednak, że również osoby szczupłe mogą mieć ten problem. Jedyna różnica pomiędzy szczupłymi, a otyłymi z syndromem nocnego jedzenia dotyczy wieku, który u tych pierwszych jest zdecydowanie młodszy. Warto ponadto podkreślić, iż kulturowo uwarunkowany styl odżywiania się, również może charakteryzować się podobnymi jak syndrom nocnego objadania się wskaźnikami, chociaż nie wiąże się z utratą kontroli nad jedzeniem ani psychologicznym stresem. Dotyczy to głównie tzw. kultury śródziemnomorskiej. Około 25% tej populacji, stanowiące osoby zdrowe i prawidłowo ważące, spełnia podstawowe kryteria diagnostyczne, a mianowicie: brak apetytu rano, zjadanie większości pożywienia po godzinie 19 oraz trudności z zasypianiem.

Syndrom nocnego jedzenia, wynika z kombinacji czynników biologicznych, genetycznych i emocjonalnych: • obserwuje się rodzinne występowanie tego zaburzenia, co przemawia za skłonnościami genetycznymi, • u osób z syndromem nocnego jedzenia obserwuje się charakterystyczny, dobowy wzorzec związany z obniżaniem się poziomu serotoniny, co sugeruje, że jedną z możliwych przyczyn tego syndromu są zaburzenia neuroendokrynne, • ponieważ preferencje żywnościowe osób z tym zaburzeniem dotyczą przede wszystkim węglowodanów, które stymulują mózg do wydzielania substancji biochemicznych poprawiających nastrój, uważa się, że syndrom nocnego jedzenia może być nieświadomą próbą samoleczenia zaburzeń nastroju, • nie rozstrzygnięto ostatecznie, czy stres jest przyczyną, czy jedynie czynnikiem wyzwalającym nocne objadanie się. Nie ulega jednak wątpliwości, że odgrywa on w tym względzie bardzo istotną rolę. Badania wykazały, że osoby cierpiące na to zaburzenie, mają nieco inny wzorzec hormonalnej reakcji na stres, niż pozostali. A mianowicie w reakcji na stresor, uwalnianie charakterystycznych hormonów jest nieznaczne i zachodzi stopniowo, w przeciwieństwie do typowej reakcji, gdzie w stosunkowo krótkim czasie dochodzi do wydzielenia znacznej ilości hormonów typu: adrenalina, noradrenalina, kortyzol, tyroksyna.

• podstawą jest zmiana zachowań, polegająca na odpowiednim rozplanowaniu posiłków w ciągu dnia tak, aby uniknąć zwiększonego zapotrzebowania na kalorie wieczorem;

• skuteczne są wszystkie techniki redukujące poziom stresu. Badania wykazały, że 20 minut relaksacji, znacząco redukuje takie wskaźniki stresu, jak uczucie niepokoju czy poziom kortyzolu w ślinie. Po 2 tygodniach codziennego stosowania relaksacji, badani pacjenci wykazywali m.in.: obniżenie napięcia psychofizycznego, niepokoju, złości, zmęczenia, depresji. Znacznie wzrosła u nich ilość pożywienia zjadanego rano, a zmalała – wieczornego i nocnego;

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

OBRAZ WŁASNEGO CIAŁA

 

Określone przekonanie o własnym wyglądzie, wpływa w istotnym stopniu na funkcjonowanie psychiczne i społeczne człowieka. Oddziaływuje na stosunek do samego siebie oraz na relacje z innymi ludźmi. Badania sugerują, że - zwłaszcza u kobiet – takie aspekty ciała jak: atrakcyjność seksualna, kondycja fizyczna, akceptacja wagi, są głównym wyznacznikiem ogólnie pojętego szczęścia w życiu.

Obraz własnego ciała, jest to zmysłowy obraz rozmiarów, kształtów i formy ciała oraz uczucia dotyczące ciała. Można również powiedzieć, iż obraz ciała to rysunek ciała w umyśle, który jest sposobem pojawiania się własnego ciała dla siebie samego. Obraz ciała jest częścią ogólnie pojętego obrazu siebie. Wyróżnia się dwa aspekty, charakteryzujące obraz ciała: • spostrzeganie ciała – wewnętrzny, wzrokowy obraz kształtu i rozmiaru ciała; może on być adekwatny lub nieadekwatny • stosunek emocjonalny do ciała – postawa, czyli przekonania i uczucia względem własnego ciała, poziom satysfakcji z ciała, zadowolenie z jego wyglądu; może być pozytywny lub negatywny

Neurologicznie, kształtowanie się obrazu ciała związane jest z dojrzewaniem centralnego układu nerwowego i zaczyna się prawdopodobnie już w okresie prenatalnym, kiedy dziecko odbiera różnorodne bodźce płynące z ciała. Początkowo, postrzeganie ciała ma charakter globalny (przyjemny lub przykry) i zależy od stanu organizmu i zaspokojenia potrzeb fizycznych. W miarę rozwoju i różnicowania się poszczególnych części ciała, jego obraz staje się coraz bardziej złożony. W okresie dzieciństwa, najistotniejsze znaczenie dla obrazu ciała mają: możliwość odróżniania siebie od innych (około 2 r.ż.), identyfikowane się z własną płcią i zdolność tworzenia względnie adekwatnych rysunków figur ludzkich (4-5 r.ż.), zdolność właściwej oceny rozmiarów ciała (około 9 r.ż.). Zainteresowanie wyglądem i funkcjonowaniem ciała, szczególnie nasila się w okresie dojrzewania. Wtedy też kształtuje się emocjonalny stosunek do własnego wyglądu oraz wynikająca m.in. z tego, samoocena. Na obraz własnego ciała w okresie adolescencji, wpływają jednak nie tylko obserwowane zmiany w wyglądzie i funkcjonowaniu organizmu, ale również ukształtowane w dzieciństwie przekonanie o własnej atrakcyjności i poczucie własnej wartości oraz relacje z innymi ludźmi. Ogromną rolę odgrywają opinie, jakie jednostka słyszy na temat własnego wyglądu, zwłaszcza opinie osób znaczących – rodziców, a w późniejszym okresie – partnera. Nie można zapominać także o wpływie mediów i kulturowych wzorcach kształtujących ideał ciała.

Ponieważ obraz własnego ciała jest istotną częścią obrazu siebie, wywiera istotny wpływ na zachowanie jednostki wobec siebie i innych ludzi oraz jej sposób reagowania na pojawiające się bodźce. Jeśli człowiek spostrzega własne ciało - przede wszystkim zaś własny wygląd - zgodnie z rzeczywistością i jest z niego zadowolony, ma zwykle pozytywne myśli i emocji na swój temat w ogóle oraz odczuwa względną swobodę w relacjach interpersonalnych. Sytuacja komplikuje się, kiedy postrzeganie ciała nie jest zgodne z rzeczywistością, albo gdy niezależnie od tej zgodności - stosunek do własnego wyglądu jest negatywny. Może wówczas dojść do rozwoju różnorodnych zaburzeń emocjonalnych i psychicznych. Podstawowym elementem obrazu własnego ciała, jest masa ciała. To ona ma zasadniczy wpływ na akceptację siebie lub jej brak. Badania wykazują, że 90% kobiet rasy białej jest niezadowolonych ze swojej wagi, z czego 62% stosuje dietę. Tendencji takiej nie obserwuje się wśród kobiet rasy czarnej, na co największy wpływ mają prawdopodobnie odmienne przekonania kulturowe, dotyczące wyglądu.

Nie zawsze obraz ciała jest adekwatny i pozytywny. Poszczególne obszary własnego ciała: właściwa ocena rozmiarów, postawa emocjonalna wobec niego oraz doświadczania wrażeń z ciała, mogą być zaburzone. Stać się tak może w wyniku m.in.: • nieprawidłowego rozwoju intelektualnego, • uszkodzenia centralnego układu nerwowego, • obniżonej lub ograniczonej sprawności motorycznej, • występowania przewlekłych schorzeń somatycznych, • czynników społecznych (stosunku rodziny, oceny innych osób). Zaburzenia w spostrzeganiu i ocenie własnego ciała, tak jak negatywny stosunek do własnego wyglądu, mają ogromny wpływ na szeroko pojęty obraz siebie. Mogą w sposób wybiórczy lub globalny obniżać poczucie własnej wartości i atrakcyjności oraz wpływać zakłócająco na podejmowaną aktywność życiową i relacje z innymi ludźmi. Zaburzenia obrazu własnego ciała, można podzielić w następujący sposób:

1. spowodowane zaburzeniami neurologicznymi – cechą charakterystyczną jest to, że ciało pozostaje nie zmienione, natomiast zmienia się jego percepcja; przykładem jest: niemożność rozpoznania części własnego ciała (autotopagnozja), zaprzeczanie oczywistym chorobom ciała, takim jak paraliż czy ślepota (anozognozja), nieumiejętność rozróżniania prawa/ lewa (asomatognozja), zaburzenia świadomości pod wpływem narkotyków (np. LSD powoduje spostrzeganie powiększonych rozmiarów własnego ciała) lub bólu

2. spowodowane nagłą utratą członków lub innych części ciała - cechą charakterystyczną jest to, że ciało ulega gwałtownej zmianie, natomiast jego spostrzeganie się nie zmienia; zjawisko fantomów po raz pierwszy opisane zostało w XVI wieku; fantomy kończyn i palców dotyczą 98% przypadków po amputacji, innych części ciała występują rzadziej; nie mają miejsca w przypadku wrodzonego braku kończyn, kiedy amputacja została dokonana we wczesnym dzieciństwie (do 5 r.ż.) albo jeśli utrata nie jest nagła (jak w przypadku trądu)

3. spowodowane fizyczną deformacją lub kalectwem – im wcześniejszy okres życia, na który przypada uszkodzenie, tym większy i bardziej zaburzający jest wpływ tego doświadczenia nie tylko na obraz własnego ciała, ale również na ogólny rozwój osobowości; do wspólnych cech osób z różnorodnymi fizycznymi nieprawidłowościami należą: kompleks Qasimodo (poczucie inności, mniejszej wartości), stosowanie zabiegów obronnych (np. kamuflaż czy ograniczenia w stylu życia), zaburzenia w relacjach społecznych i seksualnych; kiedy deformacja następuje po okresie dojrzewania, przystosowanie się do zmienionego wyglądu przypomina proces żałoby

4. spowodowany minimalnymi zniekształceniami ciała albo ich całkowitym brakiem– w tej grupie mieszczą się trzy rodzaje zaburzeń obrazu ciała:

• związane z minimalnymi deformacjami ciała – często uwrażliwienie na tym punkcie i dążenie do zwiększenia własnej atrakcyjności ma podłoże w wypartych konfliktach psychicznych; zadowolenie po operacji plastycznej jest u tych osób zdecydowanie mniejsze, niż u osób operowanych ze wskazań zdrowotnych; około 70% pacjentów z tej grupy cierpi na różnorodne zaburzenia psychiczne

• dysmorfofobia – czyli narzekanie na jakiś fizyczny defekt w przekonaniu, że jest on znaczący dla innych, kiedy naprawdę mieści się w granicach normy; w tej grupie zdarzają się pacjenci posiadający mały wgląd, pragnący „coś ze sobą zrobić”, żeby wyglądać bardziej estetycznie, ale nie potrafiący określić co dokładnie miałoby być zmienione; nie ma zgodności czy jest to samodzielna jednostka chorobowa, czy też efekt innych zaburzeń, często poprzedza psychotyczną dekompensację

• związane z zaburzeniami psychiatrycznymi – głównie neurotycznymi i psychotycznymi; przykładem są: zaburzenia konwersyjne, depresja, zaburzenia seksualne, schizofrenia, zaburzenia jedzenia

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

POMOC DLA OSÓB OTYŁYCH

 

Otyłość jest problemem, który na całym świecie przybiera coraz większe rozmiary, dlatego nieustannie poszukuje się metod i środków pozwalających szybko i trwale zredukować masę ciała. Dzieje się tak nie tylko ze względów estetycznych i powikłań zdrowotnych, ale również z powodu cierpienia psychicznego, doświadczanego przez wiele osób otyłych. Cierpienie to często uwidacznia się w postaci zaburzeń emocjonalnych, poznawczych, czy zaburzeń zachowania. Najlepsze rezultaty w leczeniu otyłości, przynosi podejście kompleksowe – zwłaszcza w formie grupowej. W Polsce niewiele jest ośrodków, które świadczą profesjonalne usługi w tym zakresie. Jednym z nich, jest Poradnia Leczenia Chorób Metabolicznych „Waga” w Katowicach. Jest to placówka samodzielna, świadczy bezpłatne usługi dla osób ubezpieczonych, niezależnie od miejsca ich zamieszkania.

„Waga” mieści się przy ulicy Medyków 18 w Katowicach – Ligocie, na pierwszym piętrze budynku C Zakładów Teorii Medycyny, przy Katedrze Patofizjologii ŚlAM.

Poradnią kieruje pani prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska – Markiewicz. Osoby pracujące z pacjentami otyłymi w ramach Poradni to: lekarze, psychologowie, rehabilitanci i dietetyk.

Bezpośrednim celem prowadzonego w Poradni leczenia, jest redukcja masy ciała pacjentów i poprawa ich wydolności fizycznej. Celem pośrednim, ale równie istotnym, jest przerwanie powtarzającego się u wielu pacjentów cyklu niekorzystnych dla funkcjonowania psycho - fizycznego zachowań, polegających na uporczywym przejadaniu się i odchudzaniu. Alternatywą są konkretne zmiany w stylu życia. Dotyczą wprowadzenia i kontynuowania konstruktywnego i bardziej satysfakcjonującego sposobu myślenia oraz zachowania.

Do Poradni „Waga”, zgłasza się miesięcznie po kilkadziesiąt osób. Są to w przeważającej części kobiety między 30 a 60 rokiem życia, ze średnim wskaźnikiem BMI 36,5. Gdyby podzielić pacjentów według kryterium trwania otyłości, wyodrębniłyby się dwie podstawowe grupy. Do pierwszej należą osoby, które przytyły stosunkowo niedawno, a przez większą część życia były względnie zadowolone ze swojego wyglądu. Do Poradni przychodzą po to, aby uzyskać konkretne wskazówki, jak bezpiecznie i sprawnie zrzucić zbędne kilogramy. Drugą grupę stanowią ci, którzy z problemem otyłości zmagają się praktycznie od dziecka. Pomimo tego, że zazwyczaj mają za sobą wiele bardziej lub mniej skutecznych prób poradzenia sobie z nadmierną masą ciała, tracą na wadze stosunkowo wolniej, trudniej jest im utrzymać osiągnięte efekty, a najczęściej są ofiarami tzw. efektu jo – jo. Poradnia jest - jak mawiają - ich „ostatnią deską ratunku”. Szukają wskazówek i wsparcia, ale często są również zainteresowani dotarciem do psychologicznych mechanizmów, leżących u podłoża ich nadwagi.

Pacjenci mają możliwość skorzystania z leczenia indywidualnego lub grupowego. W obydwu przypadkach, kontakt z profesjonalistami ma charakter edukacyjny i wspierający, a w razie potrzeby również psychoterapeutyczny. Spotkania mają formę interaktywną, zachęcającą pacjentów do dzielenia się własnymi doświadczeniami oraz do wykonywania rozmaitych zadań, służących m.in. samoobserwacji oraz ćwiczeniu nowych umiejętności. Leczenie indywidualne rozpoczyna się wykładem, organizowanym cyklicznie dla nowo przyjętych pacjentów. Wykład jest poświęcony podstawowym zagadnieniom związanym z powstawaniem, utrzymywaniem się i leczeniem otyłości. Pacjenci pozostają od tej pory w kontakcie z lekarzem, ewentualnie psychologiem i dietetykiem. Spotkania odbywają się ze średnią częstotliwością raz w miesiącu i mają na celu ustalenie oraz realizowanie indywidualnego, wieloaspektowego programu redukcji masy ciała. Pacjenci, którzy decydują się na formę grupową, są włączeni do kompleksowej, ograniczonej w czasie kuracji odchudzającej.

Zaletą grupowego leczenia otyłości, jest jednoczesne korzystanie przez pacjentów z dwóch źródeł informacji i wsparcia: ze strony profesjonalistów oraz innych uczestników, co wyzwala zdrową rywalizację i wzmacnia motywację do zmiany. Efekty kuracji grupowej, są ponadto w wielu przypadkach zarówno lepsze jak i bardziej trwałe. W Poradni „Waga”, grupowy program odchudzający trwa 3 miesiące. Spotkania odbywają się w gronie około 15- osobowym, z częstotliwością raz na dwa tygodnie. Każda wizyta trwa około 2 godzin - połowa czasu przeznaczona jest na kontakt z lekarzem (który wyjaśnia m.in. mechanizm powstawania otyłości, konsekwencje zdrowotne, zalety redukcji masy ciała), dietetykiem (który uczy sposobu oceny kaloryczności pokarmów i samodzielnego konstruowania jadłospisu) i rehabilitantem (który proponuje ćwiczenia fizyczne wskazane przy nadmiernej masie ciała). Pozostały czas, przeznaczony jest na kontakt z psychologiem. Wypełniają go treści edukacyjne, dyskusje i ćwiczenia, które mają pomóc pacjentom w gromadzeniu i konstruktywnym wykorzystywaniu wiedzy o sobie. Poruszane są zagadnienia dotyczące osobistych przekonań, emocji i zachowań oraz wprowadzanych zmian w stylu życia.

Można wyróżnić kilka elementów, które - zwłaszcza w grupowej terapii otyłości - wydają się szczególnie istotne, dla osiągania pozytywnych efektów. Są to:

- samoświadomość - dotyczy zarówno ilości, jakości i kaloryczności zjadanego pożywienia, jak i własnego ciała, emocji, myśli oraz potrzeb; możliwa jest dzięki uważnej samoobserwacji, pozwala na identyfikację i adekwatne zaspokajanie potrzeb

- samoakceptacja – odnosi się nie tyle do wyglądu ile do faktu, że otyłość jest chorobą, którą należy leczyć

- afiliacja - pacjenci zazwyczaj wstydzą się braku silnej woli i mają na swój temat wiele negatywnych opinii; kiedy przychodzą do Poradni i mają okazję spotkać się i rozmawiać z wieloma otyłymi osobami dowiadują się od siebie nawzajem, że mechanizm błędnego koła związany z jedzeniem i odchudzaniem się jest udziałem większości zgromadzonych; przebywanie z podobnymi osobami i kontaktowanie się z nimi przynosi ulgę, często skwitowaną stwierdzeniem: ”to znaczy, że nie jest jeszcze ze mną tak źle”

- samokontrola – powinna wynikać nie z silnej woli jak się powszechnie uważa, ale ze świadomych decyzji wynikających ze znajomości własnego funkcjonowania w sferze biologicznej, psychologicznej i społecznej; dotyczy zarówno zachowań, jak i emocji oraz myśli; ma na celu podejmowanie takich wyborów, które są dla jednostki konstruktywne i sprzyjające, również w dłuższej perspektywie

Aby leczenie otyłości było efektywne, musi zostać spełnionych kilka warunków. Najistotniejsze z nich to:

- indywidualne sformułowania celu - cel ten musi być jasno określony, realny, niezbyt odległy w czasie i pozytywny

- motywacja - powinna wiązać się raczej z tym, co pacjenci chcą osiągnąć dzięki zredukowaniu masy ciała niż z tym, czego mogą w ten sposób uniknąć; wyobrażanie sobie pożądanych sytuacji związanych z oczekiwanym wyglądem czy np. planowanie zmian w garderobie pomaga kojarzyć odchudzanie bardziej pozytywnie i zwiększa motywację do kontynuowania kuracji, a potem do utrzymywania jej efektów

- metoda małych kroków – polega na rozbiciu celu głównego na cele cząstkowe, rozplanowaniu działań na poszczególne etapy i stopniowym wprowadzaniu zmian

- zmiana nastawienia do siebie - kierunek tej zmiany dobrze definiuje hasło: „Przestaję ze sobą walczyć, zaczynam się sobą opiekować”; walka ze sobą nieuchronnie wiąże się z wysiłkiem, negatywnymi emocjami i najczęściej z przegraną, opieka nad sobą zaś wymusza rozpoznawanie własnych potrzeb, poświęcanie większej ilości czasu na wypoczynek i relaks, przywiązywanie wagi do jakości i estetyki pożywienia; jest to podejście bardziej atrakcyjne i lepiej rokujące na przyszłość, biorąc pod uwagę kontynuowanie konstruktywnych zachowań

Możliwość dzielenia się własnymi doświadczeniami oraz korzystanie z wiedzy profesjonalistów, sprzyja wzrostowi samoświadomości pacjentów oraz nabywaniu i ćwiczeniu nowych umiejętności. Oprócz wymiernych korzyści związanych z redukcją masy ciała, polepsza się również ich samopoczucie i funkcjonowanie psychiczne. Poczucie bezpieczeństwa, jakie stwarza grupa złożona z osób o podobnych trudnościach oraz opieka wykwalifikowanej kadry sprawiają, że wiele obaw i niepokojów pacjentów ma szansę ujrzeć nareszcie światło dzienne, a następnie zostać pozytywnie przeformułowanych. Wiedza, wsparcie i pozytywna motywacja do schudnięcia, wpływają na obniżenie lęku i niepewności pacjentów, wzrost zaufania do siebie, wzrost poczucia kontroli nad własnym życiem, większą akceptację własnego wyglądu. Zazwyczaj, konstruktywnym zmianom ulegają również relacje interpersonalne pacjentów. Wynika to przede wszystkim z większej dbałości o własne potrzeby i - chociażby częściowej -rezygnacji z zabiegania o bezwarunkową akceptację i uznanie otoczenia.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ANOREKSJI

 

Anoreksja jest zaburzeniem psychicznym, w którym na pierwszy plan wysuwają się objawy somatyczne. Charakteryzuje się zaburzeniem obrazu własnego ciała oraz uporczywym dążeniem do redukcji masy ciała. Nie leczona – prowadzi do śmierci.

1. ograniczający – stałe, rygorystyczne ograniczenia żywnościowe, bez napadów objadania się i przeczyszczania;

2. żarłoczno – wydalający – dochodzi do regularnych epizodów niekontrolowanego objadania się (tzw. napady żarłoczności, podobne do bulimicznych) i przeczyszczania (prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających).

Stan psychofizyczny osoby chorej na anoreksję, ulega istotnym zmianom wraz z czasem trwania choroby. W początkowej fazie przeważają pozytywne reakcje psychiczne, ciało zaś nie odczuwa jeszcze skutków wygłodzenia. W późniejszym okresie, zarówno w obszarze psychiki, jak i ciała, pojawiają się negatywne konsekwencje. Rozwój objawów psychicznych anoreksji, można ująć następująco:

1. euforia, ekscytacja, poczucie władzy, siły, kontroli

2. poczucie wyższości moralnej, bezpieczeństwa, własnej wartości

3. lekceważenie sygnałów płynących z ciała (np. głodu, zimna) 4. obsesje (np. na punkcie diety, porządku) i kompulsje (np. ćwiczenia fizyczne, drobne kradzieże), perfekcjonizm, psychiczne współzawodnictwo

5. depresja, niepokój, chwiejność emocjonalna, lęk przed przytyciem, zaburzony obraz własnego ciała

Czynniki ryzyka nie decydują o wystąpieniu danej choroby, jednak znacznie zwiększają ryzyko jej pojawienia się. W przypadku anoreksji, rolę odgrywają czynniki:

1. kulturowe: - ideał szczupłej sylwetki, - społeczne oczekiwania dotyczące kobiecej atrakcyjności.

2. rodzinne: - przecenianie społecznych oczekiwań, - zaburzenia jedzenia w rodzinie, - choroby afektywne lub alkoholizm w rodzinie, - relacje rodzinne, które utrudniają osiąganie autonomii w okresie dorastania.

3. indywidualne: - zaburzony obraz siebie, - trudności w autonomicznym funkcjonowaniu, - silna potrzeba osiągnięć, - nadwaga, - doświadczenie nadużycia seksualnego, - chroniczna choroba somatyczna.

1. Podejście biologiczne Biologiczne czy medyczne ujęcie anoreksji, kładzie nacisk na poszukiwanie przyczyn obiektywnych, związanych z genetyką oraz zaburzonym funkcjonowaniem układu nerwowego. Wymienia się następujące podłoże anoreksji:

1. predyspozycje wrodzone – genetyczna słabość mechanizmu homeostazy kontroli wagi ciała i wrodzona predyspozycja do nadmiernej jej kontroli

2. zaburzenia podwzgórzowe: - ujawniające się podczas pokwitania, wrodzone uszkodzenie ośrodków regulujących poczucie głodu i funkcje reprodukcyjne w podwzgórzu, - zaburzenia - do pewnego momentu prawidłowo przebiegającego - procesu dojrzewania przysadki mózgowej, - wrodzona czynnościowa wrażliwość podwzgórza, ujawniająca się w sytuacjach stresogennych.

3. zaburzenia mechanizmu kontroli łaknienia (problemy z percepcją lub interpretacją sygnałów z układu pokarmowego);

4. uzależnienie od opiatów endogennych (ograniczanie ilości pożywienia oraz wyczerpująca gimnastyka skutkują zwiększonym wydzielaniem substancji opiatowych w mózgu, co prowadzi do poprawy nastroju i ogólnie lepszego samopoczucia).

2. Podejście psychodynamiczne Anoreksja jest w tym przypadku rozumiana, jako reakcja na konflikt edypalny i regresja do wcześniejszych faz rozwojowych:

- fazy latencji – odmowa jedzenia jest wyrazem buntu przeciwko identyfikacji z matką, podporządkowaniu się i bierności, jest symbolem poczucia własnej autonomii, -

fazy edypalnej – głodzenie się jest negacją pragnień seksualnych i fantazji o ciąży,

- fazy analnej – ograniczanie pokarmu jest realizacją tendencji autodestrukcyjnych i sadomasochistycznych,

- oralnej – odmowa spożywania pokarmu jest realizacją instynktu śmierci lub symboliczną odmową relacji z matką.

3. Podejście poznawczo – behawioralne W tym rozumieniu, źródłem zaburzenia są dezadaptacyjne nawyki, wykształcone w procesie uczenia się. Sfery zagrożenia, stanowiące czynniki warunkujące to:

- wzmacnianie zachowań dietetycznych (pozytywne – kontrola własnego ciała i negatywne – obawa przed utratą kontroli, strach przed uaktywnieniem konfliktów wypartych przez dietę,

- schematy poznawcze (pozytywne – kojarzące szczupłą sylwetkę ze szczęściem i życiowym sukcesem i negatywne – dezadaptacyjne przekonania związane z wyglądem i dietą),

- negatywne emocje (przede wszystkim lęk, który jest osiowym elementem zaburzeń jedzenia),

- czynniki środowiskowe – wyzwalają i utrwalają zaburzenia jedzenia,

- czynniki biologiczne –warunkują predyspozycję do zachorowania.

4. Podejście systemowe Ten sposób rozumienia anoreksji, kładzie nacisk na znaczenie rodziny w powstawaniu, utrzymywaniu się i leczeniu choroby. Podstawowe założenia są następujące:

1. istnieje pewien sposób organizacji rodziny, który ma ścisły związek z pojawieniem się i podtrzymywaniem objawu:

- zatarte granice pomiędzy poszczególnymi podsystemami, jak i członkami rodziny,

- sztywna granica oddzielająca rodzinę od świata zewnętrznego, spostrzeganego jako zagrożenie,

- zaburzony system małżeński, w którym stabilność i rola rodzicielska jest ważniejsza niż wzajemna więź emocjonalna, a fasada jedności skrywa faktyczne rozczarowanie i niechęć, - brak jasnej hierarchii i walka między rodzicami o władzę (narzędziem walki często staje się poświęcenie na rzecz dzieci),

- włączanie dziecka w konflikt pomiędzy małżonkami i obarczanie go odpowiedzialnością.

2. objaw pełni istotną rolę w utrzymywaniu homeostazy rodzinnej:

- jest efektem interpersonalnych transakcji, które organizują zachowania członków rodziny w dysfunkcjonalne wzorce; istotą tych transakcji jest cyrkularność, tzn. powtarzanie się sekwencji zachowań na zasadzie pętli sprzężeń zwrotnych,

- jest efektem lojalności wobec rodziny i rodzinnych tradycji (np. przekaz dotyczący potrzeby rezygnacji, poświęcania się, dopasowywania),

- jest odpowiedzią na rodzinne lęki dotyczące rozstania i straty,

- jest elementem stabilizującym system rodzinny w okresie, gdy był on szczególnie narażony na zmiany.

5. Podejście społeczno – kulturowe W tym przypadku, przyczyn anoreksji upatruje się we właściwościach grupy społecznej czy kultury, w jakiej przyszło jednostce żyć. Podstawowe znaczenie, przypisuje się wzorcom zachowań żywieniowych oraz promowanym standardom fizycznej atrakcyjności. Istotne dla powstawania anoreksji czynniki kulturowe, to:

- norma osiągnięć społecznych,

- norma szczupłej sylwetki,

- norma utrzymywania dobrej kondycji fizycznej,

- jednoznaczne wiązanie szczupłej sylwetki z:

samokontrolą, powodzeniem, sukcesem.

6. Podejście integracyjne Interesującego wyjaśnienia psychologicznych przyczyn anoreksji, dokonał Slade. Wyodrębnił on:

1. czynniki predysponujące:

- ogólne niezadowolenie z życia i z siebie,

- biologiczne i fizjologiczne predyspozycje, obejmujące m.in.: cechy temperamentu, poziom aktywności, parametry przeżywania i odczuwania głodu.

2. czynniki wyzwalające:

- trudne sytuacje życiowe,

- negatywne uwagi lub obserwacje dotyczące wyglądu.

3. czynniki podtrzymujące:

- poczucie kontroli i sukcesu,

- pozytywne objawy postu (np. sytość nawet po niewielkich ilościach pożywienia).

Anoreksja jest chorobą, która wymaga bezwzględnej interwencji terapeutycznej. Najskuteczniejsze jest leczenie kompleksowe, zakładające zarówno udział wszystkich członków rodziny osoby chorej, jak i współdziałanie przedstawicieli kilku dyscyplin terapeutycznych (psychologa, lekarza, dietetyka). Wśród metod leczenia anoreksji, wyróżnia się:

1. metody biologiczne (farmakoterapia, nawadnianie, odżywianie),

2. metody psychoanalityczne (psychoterapia wglądowa, oparta na związku psychoterapeutycznym, wspierająca),

3. metody behawioralno – poznawcze (uczenie nowych zachowań, wzmacnianie, więź terapeutyczna),

4. terapia rodzinna (zmiana dysfunkcjonalnych elementów struktury rodzinnej),

5. psychoterapia grupowa,

6. terapia skoncentrowana na ciele,

7. grupy wsparcia i samopomocy.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

PUŁAPKA BULIMII

 

Bulimia psychiczna, jest zaliczana do zaburzeń odżywiania się. Charakteryzuje się napadami objadania się, po których następuje proces pozbywania się spożytych kalorii. Bulimia rozpoczyna się zwykle około dwudziestego roku życia, ale występuje również u osób dużo starszych. Chorują przede wszystkim kobiety. Ze względu na swoją specyfikę, zaburzenie może być bardzo długo ukrywane przed otoczeniem, nie wiąże się bowiem z ewidentną zmianą wyglądu fizycznego czy trybu życia. Pacjent z reguły zdaje sobie jednak sprawę z powagi sytuacji i poszukuje fachowej pomocy.

1. przeczyszczający – w przebiegu choroby dochodzi do regularnego prowokowania wymiotów i biegunek, stosowania lewatyw i środków odwadniających,

2. nieprzeczyszczający - w przebiegu choroby dochodzi do takich kompensacji jak poszczenie i intensywne ćwiczenia fizyczne.

Nie każde wymiotowanie po spożytym posiłku, można uznać za bulimię. Aby stwierdzić chorobę, muszą wystąpić następujące fakty:

1. powtarzające się napady objadania się (bardzo szybkie zjadanie ogromnych ilości pożywienia bez ich selekcji),

2. poczucie braku kontroli podczas objadania się,

3. przeczyszczanie (regularne wywoływanie wymiotów, intensywna dieta i ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków odwadniających, przeczyszczających, lewatyw, parafarmaceutyków zwiększających tempo przemiany materii, zasycenie i obniżające łaknienie),

4. co najmniej dwie sesje objadania się i przeczyszczania na tydzień przez trzy miesiące,

5. trwała, przesadna troska o wagę i wymiary ciała.

Przed napadem bulimicznym, pacjent odczuwa narastające napięcie psychiczne, niepokój, rozdrażnienie. Obsesyjnie myśli o jedzeniu i planuje ucztowanie. Często dokonuje w tym celu obfitych zakupów oraz wybiera odpowiedni czas i miejsce, aby nikt mu nie przeszkadzał. W momencie objadania się, chory odczuwa satysfakcję, fizyczną przyjemność, poczucie mocy i niezależności. Po napadzie pojawia się poczucie winy, wstręt wobec siebie, wstyd, poczucie małej wartości, silny lęk przed przybraniem na wadze oraz ogromna potrzeba naprawienia błędu, oczyszczenia się i rozpoczęcia diety „od nowa”. Prowokowane wymioty, biegunki, głodzenie się czy intensywne ćwiczenia fizyczne, przynoszą poczucie ulgi i zredukowania nadwyżki kalorycznej oraz na pewien czas -zapewniają względna stabilność psychiczną i poczucie kontroli nad jedzeniem Przy okazji kolejnego stresu, czy w wyniku gromadzącego się napięcia, dochodzi do ponownego cyklu objadania się i przeczyszczania.

Skutki zdrowotne bulimii, pojawiają się najczęściej po pewnym czasie trwania choroby. Związane są przede wszystkim, z prowokowanym przeczyszczaniem się. Należą do nich:

1. zaburzenia biochemiczne spowodowane wymiotami i biegunkami,

2. zaburzenia metaboliczne (obrzęki nóg, duszność, zaburzenia rytmu serca, spadek ciśnienia tętniczego, wzdęcia brzucha, niedrożność jelit, stałe lub nasilone pragnienie, zwiększona diureza, postępujące uszkodzenie nerek, hipoglikemia),

3. komplikacje związane z wymiotami (zapalne obrzęki ślinianek przyusznych, zapalne powiększenie trzustki, nadżerki: przełyku, żołądka, tylnej ściany gardła, ból nerwu twarzowego, chrypka, uczucie dzwonienia w uchu, choroby dziąseł, erozja szkliwa, próchnica zębów, obrażenia na grzbietach dłoni),

4. komplikacje związane z nadużywaniem środków przeczyszczających i odwadniających (biegunki, duże spadki masy ciała z odwodnieniem).

Skutki psychologiczne bulimii, najczęściej są odczuwane od samego początku trwania choroby i mogą nasilać się z upływem czasu. Należą do nich:

- poczucie podporządkowania jedzeniu (jedzenie staje się centralnym punktem zainteresowań, wyznacza i reguluje porządek codziennych aktywności, jego spożywanie nie podlega kontroli),

- uzależnienie od cyklu objadania i przeczyszczania się (posiada cechy uzależnienia, wiąże się z utratą panowania nad sobą),

- poczucie izolacji (pomimo utrzymywania zwykle intensywnego życia towarzyskiego, osoba odczuwa samotność i ciężar tajemnicy związanej z chorobą), - konflikty dotyczące własnej kobiecości i seksualności (skrajne reakcje w wymiarze: bliskość/ intymność– niezależność/ feminizm), - chwiejność emocjonalna, nałogi.

1. Podejście biologiczne Wśród czynników biologicznych, leżących u podłoża bulimii, wymienia się: - predyspozycje genetyczne, - zaburzenie mechanizmu kontroli sytości, - związek z chorobami afektywnymi (głównie depresją).

2. Podejście psychodynamiczne Uważa się, iż bulimicy mają silną fiksację na wcześniejszych fazach rozwojowych, a co za tym idzie – słabszą identyfikację psychoseksualną. Ciało traktują jako obszar pozwalający rozładowywać popędy. Ponadto, bulimię często łączy się z doświadczeniem nadużycia seksualnego w dzieciństwie oraz z osobowością typu borderline.

3. Podejście poznawczo – behawioralne W myśl tej koncepcji, predyspozycje do zachorowania wynikają z negatywnych przekonań na swój temat (niska samoocena, brak wiary w bezinteresowność innych, pesymizm, bezradność), przy jednoczesnych wygórowanych wymaganiach względem siebie. Rozbieżność pomiędzy ideałem a rzeczywistością, rodzi poczucie braku równowagi, niedosytu i chęć rekompensaty. Środowisko zewnętrzne dostarcza czynników wyzwalających, którymi mogą być: kryzysy w życiu rodzinnym, stres egzaminacyjny, zmiana pracy, ciąża, narastające napięcie psychiczne.

4. Podejście systemowe W tym przypadku zakłada się, że istotną rolę w rozwoju bulimii, odgrywa rodzina pacjenta. Generalnie, można wyróżnić trzy typy systemów rodzinnych, które sprzyjają wystąpieniu różnorodnych zaburzeń: - rodzina perfekcyjna, - rodzina nadopiekuńcza, - rodzina chaotyczna. W zależności od rodzaju systemu rodzinnego, na plan pierwszy wychodzą takie cechy, jak: intensywne, ale ambiwalentne więzi emocjonalne, zatarte granice wewnątrzrodzinne, dysfunkcjonalna hierarchia, słaby subsystem małżeński, burzliwość konfliktów, wysoki poziom napięcia interpersonalnego, brak stabilności, komunikacja nie wprost, obarczanie odpowiedzialnością dzieci, utrudnione osiąganie autonomii, niezależności, poczucia własnej wartości, uzależnienia, rozwody. Uważa się, że wystąpieniu bulimii, najbardziej sprzyja funkcjonowanie w systemie rodzinnymi typu chaotycznego.

5. Podejście społeczno – kulturowe W tym przypadku, przyczyn bulimii upatruje się we właściwościach grupy społecznej czy kultury, w jakiej przyszło jednostce żyć. Podstawowe znaczenie, przypisuje się wzorcom zachowań żywieniowych oraz promowanym standardom fizycznej atrakcyjności. Istotne dla powstawania bulimii czynniki kulturowe, to: - kult szczupłego ciała, - nobilitacja siły psychicznej, niezależności i sukcesu zawodowego kobiet, - sprzeczne wymagania dotyczące roli kobiecej.

Rokowania w bulimii są tym lepsze, im wcześniej rozpocznie się leczenie. Większość chorych zgłasza się jednak do lekarza, po okresie dwóch do pięciu lat od rozpoczęcia choroby. Dzieje się tak głównie dlatego, że w początkowym okresie sesje objadania się i przeczyszczania podlegają względnej kontroli, tzn. chory może je planować. Dopiero później objawy intensyfikują się i przybierają postać regularnych, pozostających poza kontrolą epizodów. Często, pomimo wyleczenia pojawiają się nawroty, głównie w sytuacjach silnego stresu albo istotnych zmian życiowych. Celem leczenia bulimii, jest: wypracowanie korzystnych, prozdrowotnych sposobów odżywiania się i rozładowywania napięcia psycho – fizycznego, regulacja i stabilizacja w zakresie spożywania posiłków i utrzymywania wagi, budowanie poczucia bezpieczeństwa psychicznego i poczucia własnej wartości, kształtowanie umiejętności nawiązywania bliskich, satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, zmniejszenie zaaferowania wyglądem zewnętrznym, jedzeniem i dietą. Korzystne rezultaty przynosi psychoterapia wspierająca, poznawczo – behawioralna oraz nakierowana na rozwiązanie innych problemów – przede wszystkim współistniejącej depresji i ewentualnych zamiarów samobójczych. Duże znaczenie, przypisuje się terapii grupowej oraz grupom samopomocowym.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

SCHUDNĄĆ NA ZAWSZE

 

Pomimo powszechnie lansowanej mody na szczupłą sylwetkę i zdrowy styl życia, coraz więcej jest osób otyłych. Dotyczy to przede wszystkim krajów rozwijających się, dlatego wynika najprawdopodobniej z dużej dostępności pożywienia i stale malejącej aktywności fizycznej. Ponieważ rozbieżność pomiędzy własną masą ciała a obowiązującymi kanonami urody jest bardzo duża, poszukiwane są cudowne metody, które pozwoliłyby w krótkim czasie zrzucić jak największą liczbę kilogramów. Ogromnym powodzeniem cieszą się różnego rodzaju diety oraz produkty spożywcze i para farmaceutyki, które mają hamować apetyt, przyspieszać przemianę materii albo zapobiegać odkładaniu się tłuszczu w organizmie. Okres kuracji tymi środkami, wynosi najczęściej od kilkunastu do kilkudziesięciu dni. Dla pacjentów jest to czas zwiększonej samokontroli i silnej motywacji do schudnięcia. Ponieważ odchudzanie jest zwykle ściśle określone w czasie, stosunkowo łatwiej niż zwykle, przychodzi odmówienie sobie apetycznego kąska czy przetrzymanie uporczywego głodu. Po zakończeniu kuracji – uwieńczonej większym lub mniejszym sukcesem – sposób odżywiania wraca jednak „do normy”, czyli najczęściej jest taki sam, jak przed odchudzaniem. Czasami ilość lub kaloryczność zjadanego pożywienia jest nawet większa, aby niejako „wynagrodzić” czas ograniczeń, co skutkuje tzw. efektem jo – jo, czyli wzrostem masy ciała powyżej punktu początkowego. Aby przerwać nieustające zmaganie się ze sobą i doświadczać pozytywnych oraz trwałych efektów podejmowanych działań, konieczne jest przyjęcie dwóch podstawowych założeń. Pierwsze dotyczy nowego stylu życia, drugie - kompleksowego leczenia otyłości.

Zasadniczą sprawą, jest zmiana podejścia do siebie samego, jedzenia oraz odchudzania się. Zmianę tę można wyrazi hasłem: „Ja przestaję się odchudzać – ja zmieniam styl swojego życia”. Postanowienie zredukowania masy ciała, jest dla wielu osób decyzją o podjęciu walki z samym sobą. Ciało jest wtedy traktowane jak wróg, którego należy pokonać, a wytrwanie przy restrykcyjnej diecie staje się punktem honoru. Jednak nawet dziecko wie, że każda walka wyzwala negatywne emocje, prowadzi do równie zaciekłej aktywności przeciwnika oraz osłabia obie strony. W rezultacie, przynosi więc zazwyczaj mniejsze lub większe straty, które w przypadku odchudzania wiążą się z obniżeniem poczucia własnej wartości oraz spadkiem zaufania i szacunku do siebie. Ponadto, walka z apetytem ogranicza zmianę postępowania do jednego obszaru życia, tzn. jedzenia i zakłada, że starania będą trwały jedynie do czasu osiągnięcia wyznaczonego celu. Inna sytuacja, ma miejsce w przypadku postanowienia o zasadniczej zmianie stylu swojego życia w ogóle. Wiąże się ona z silną motywacją do osiągnięcia i ciągłego utrzymywania dobrego zdrowia i samopoczucia, sprawności fizycznej, atrakcyjnego wyglądu. Powoduje stopniowe utrwalanie się nowych, konstruktywnych zachowań i przenikanie ich do sfery przekonań i emocji, przez co stają się one swego rodzaju misją przynosząca satysfakcję, a nawet będącą powodem do dumy. Przede wszystkim zaś, nowy styl życia wiąże się z głębokim szacunkiem do siebie i troską o siebie, w szerokim tego słowa znaczeniu.

Najlepsze rezultaty w leczeniu otyłości, uzyskuje się stosując podejście kompleksowe. Obejmuje ono wszystkie elementy, mogące mieć wpływ na powstawanie i utrzymywanie się nadmiernej masy ciała. Należą do nich:

• prawidłowe odżywianie się – celowo nie zostało użyte słowo „dieta”, które dla większości osób kojarzy się z ograniczeniem, pokrzywdzeniem i czasowością. Należy pamiętać, że tkanka tłuszczowa odkłada się wówczas, gdy ilość przyjętych z pokarmem kalorii jest większa od potrzeb organizmu. Dzieje się to zarówno wtedy, gdy objętość pokarmu jest duża, ale także wówczas gdy pokarmu jest niewiele, ale jest on wysokokaloryczny. Po części jest to odpowiedź na pytanie, dlaczego jest wiele osób, które jak twierdzą zjadają bardzo mało, a mimo to stale przybierają na wadze. Istotny jest również fakt, że każdy zjadany czy wypijany pokarm oprócz wody posiada swoją kaloryczność i dzienna ilość spożytych kalorii jest sumą pochodzącą ze wszystkich produktów, również tych zjadanych między głównymi posiłkami. Ponieważ osoba o prawidłowej masie ciała, niezbyt aktywna fizycznie, aby utrzymać tę masę na jednakowym poziomie musi spożywać dziennie 30 kcal na każdy kilogram należnej (obliczonej wg wzrostu) masy ciała, a 1 kg odpowiada w przybliżeniu 6000 – 7000 kcal, aby zredukować masę ciała należy spożywać przynajmniej o 1000 kcal mniej od swojego dziennego zapotrzebowania. Zazwyczaj zalecana ilość kcal dziennie wynosi więc około 1000. Szczególnie istotne jest, aby spożywane pokarmy były różnorodne i zawierały wszystkie niezbędne dla organizmu składniki, a zdecydowane ograniczenie tłuszczu i słodyczy wiązało się ze zwiększeniem ilości warzyw i owoców. Nie musi to oznaczać całkowitej rezygnacji z ulubionych potraw, ale raczej zmiany proporcji w ich komponowaniu. Tak jak tradycyjne drugie danie często jeszcze składa się w największej części z ziemniaków, potem mięsa, a surówka traktowana jest jako dodatek, tak w zalecanym przyrządzaniu posiłków surówka zajmować powinna największą część talerza. Chociaż liczenie kalorii jest dla wielu osób czynnością niewygodną i powodującą nadmierną koncentrację na jedzeniu, wydaje się ona być niezbędna przynajmniej w początkowym etapie zmian, ponieważ trudno jest kontrolować coś, czego nie ma się świadomości. Dopiero kiedy człowiek posiądzie wiedzę na temat tego ile kilokalorii dziennie zjada i jaka jest wartość poszczególnych produktów, może nimi świadomie operować i tak dobierać pokarmy do swojego dziennego jadłospisu, aby nie przekraczać bezpiecznego dla siebie limitu.

• aktywność fizyczna – jeśli ogranicza się ilość spożywanego pokarmu bez zwiększania aktywności fizycznej, spoczynkowa przemiana materii obniża się, zmniejsza się masa mięśniowa, spada wydolność i sprawność organizmu. Kiedy później zwiększa się nawet nieznacznie ilość spożywanych kalorii, różnica między dostarczonym potencjałem a zapotrzebowaniem może być na tyle istotna, że spowoduje wzrost masy ciała. Jest to swego rodzaju pułapka, gdyż po pewnym czasie nawet ilość 1000 kcal dziennie może stać się niewystarczająca do redukcji masy ciała. Dlatego właśnie ruch fizyczny jest w procesie odchudzania elementem absolutnie niezbędnym. Oprócz ewidentnych korzyści związanych ze sprawnością ciała wiąże się on również z poprawą samopoczucia psychicznego i wzrostem energii życiowej, wtórnie więc pomaga utrzymać motywację do zmiany. Istotne jest jednak, aby aktywność fizyczna nie była traktowana jak przymus czy swego rodzaju kara, dlatego jej rodzaj powinien być dobrany do indywidualnych upodobań, a zakres obejmować jak najwięcej codziennych czynności, np. wchodzenie po schodach zamiast jeżdżenie windą, wysiadanie z autobusu kilka przystanków wcześniej i pokonywanie reszty trasy pieszo, poranne ćwiczenia gimnastyczne, zwyczaj codziennych spacerów, itp.

• zmiana zachowań – można przyjąć, że przekonania jakie człowiek posiada i prezentowane przez niego zachowania powinny być i zazwyczaj są zgodne. Czasami jednak nie znajduje to potwierdzenia w praktyce, np. jeśli chodzi o sferę jedzenia i aktywności fizycznej. Większość z nas żywi przekonanie, że nadmiernie tłuste potrawy nie są korzystne dla zdrowia, chętnie sięgamy jednak po frytki czy chipsy, zgadzamy się, że niedobrze jest przesadzać ze słodyczami, nie wyobrażamy sobie jednak popołudniowej kawy bez ciastka, szczerze wierzymy, że codzienna gimnastyka jest zbawienna dla ciała, wybieramy jednak długie godziny przed telewizorem. Aby więc mogła nastąpić trwała zmiana stylu życia, zmianie muszą ulec zarówno zachowania jak i przekonania, a także towarzyszące im emocje. Ponieważ spośród tych trzech elementów zachowania wydają się najbardziej podlegać świadomej kontroli, ich modyfikacja powinna stać się punktem wyjścia do dalszych działań. Wytrwałe i świadome praktykowanie nowych zachowań i umiejętności związanych z jedzeniem, aktywnością fizyczną, relacjami interpersonalnymi, dbałością o siebie, prowadzi z czasem do ich utrwalenia tak, że stają się nawykami, wpływając wtórnie na nastawienia, przekonania i emocje. W identyfikowaniu, analizowaniu i konstruktywnym przeformułowywaniu myśli, emocji, potrzeb i podejmowanych działań, szczególnie przydatna okazuje się profesjonalna pomoc psychologiczna. Jej ostatecznym celem jest zmiana nastawienia do siebie na bardziej pozytywne oraz kształtowanie postawy życiowej sprzyjającej zdrowiu i dobremu samopoczuciu.

• farmakoterapia – nagminne stosowanie leków i para farmaceutyków w celu zredukowania masy ciała nie jest zjawiskiem pożądanym, gdyż obok negatywnych skutków ubocznych powoduje utrwalanie się poczucia bezradności i braku samodzielnego wpływu na sytuację oraz trwanie w przekonaniu, że jedynie czynnik zewnętrzny, tzw. cud może spowodować schudnięcie. Istnieją jednak przypadki, kiedy zastosowanie leków wspomagających odchudzanie wydaje się być uzasadnione. Są one związane z dodatkowymi czynnikami ryzyka współwystępującymi z otyłością, takimi jak np.: cukrzyca typu 2 dyslipidemia, sezonowa choroba afektywna, zespół policystycznych jajników, okres menopauzy. W leczeniu otyłości stosowane są trzy podstawowe grupy farmaceutyków: hamujące łaknienie (fentermina, amfepramon, pochodne amfetaminy, mazyndol, deksfenfluramina, fluoksetyna, sibutramina), zmniejszające wchłanianie w jelitach (orlistat, chitosan), działające termogeniczne (sibutramina, efedryna, kofeina).

• leczenie chirurgiczne – do leczenia chirurgicznego kwalifikowane są jedynie osoby z otyłością olbrzymią (BMI>40) lub osoby z BMI>35 i wysokim ryzykiem zagrażających życiu chorób towarzyszących, po bezskutecznej próbie leczenia zachowawczego. Operacje chirurgiczne mają na celu ograniczenie przechodzenia pokarmu w przewodzie pokarmowym i upośledzenie jego wchłaniania. Najczęściej wykonywane są: gastroplastyka (gastric banding) oraz zespolenie żołądkowe (gastric bypass). Pierwszy zabieg polega na opasaniu żołądka za pomocą szwów, dzięki czemu pokarm najpierw dostaje się do części górnej o objętości ok. 20 – 30 ml i tam czeka na dalsze trawienie, które odbywa się w dolnej, większej części żołądka. Drugi zabieg polega na podzieleniu żołądka klamrą i połączeniu jego mniejszej części bezpośrednio z jelitem czczym. Dolna część żołądka wraz z pewnym odcinkiem jelita cienkiego zostaje wyłączona, dzięki czemu żołądek pacjenta zostaje zredukowany do niewielkich rozmiarów i jest zdolny do przyjmowania jedynie małych porcji pożywienia. Leczenie chirurgiczne obok swoich niewątpliwych zalet związanych z szybką i zazwyczaj trwałą utratą masy ciała oraz poprawą psycho – fizycznego funkcjonowania pacjentów, ma też kilka minusów. Należą do nich m.in.: ryzyko powikłań (związane najczęściej z infekcją wywołaną nieszczelnością szwów), wysokie koszty, problemy psychologiczne (wynikające np. z nieumiejętności zaakceptowania nowego sposobu jedzenia czy braku akceptacji odmienionego wyglądu). Trzy z wymienionych elementów: prawidłowe odżywianie się, aktywność fizyczna i zmiana zachowań,powinny być stosowane łącznie oraz praktycznie u każdej osoby z nadwagą. Pozostałe dwa, tzn. farmakoterapia i leczenie chirurgiczne, mogą by użyte w razie uzasadnionej konieczności. Nade wszystko należy jednak pamiętać, że otyłość często jest tylko widocznym efektem innych zaburzeń, mających swe podłoże nie tylko w sferze biologicznej, ale również psychicznej.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej

ZROZUMIEĆ OTYŁOŚĆ

 

Otyłość, to zwiększenie masy ciała powyżej 120% masy należnej lub wskaźnik BMI powyżej 30. Szacuje się, że już ponad 50% Europejczyków w wieku 35 - 64 lat ma nadwagę lub otyłość. W Polsce otyłych jest około 30% kobiet i 20% mężczyzn. Otyłość skutkuje poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, m.in. wzrostem ryzyka wystąpienia chorób sercowo - naczyniowych, nowotworów hormonozależnych, cukrzycy typu 2, a także zaburzeń w pracy układów: trawiennego, kostnego, oddechowego. Nie bez znaczenia są również konsekwencje psychologiczne, związane z obniżeniem odczuwanej jakości życia.

Pomimo dużej powszechności występowania otyłości, nie jest ona społecznie akceptowana. Ludzie otyli, narażeni są praktycznie na każdym kroku, na negatywne oceny i dyskryminację. W potocznym przekonaniu funkcjonuje opinia, że nie mają oni silnej woli i dlatego nie potrafią odmówić sobie jedzenia. Brak kontroli nad ilością zjadanego pożywienia, przekłada się z kolei na nieumiejętność kontrolowania siebie w ogóle oraz na przykładanie małej wagi do własnego zdrowia i wyglądu zewnętrznego. Charakterystyczny sposób ekspresji wielu osób otyłych, przyczynia się z kolei do przypisywania im takich cech jak m.in.: serdeczność, towarzyskość, żywotność, dobry humor, chęć niesienia pomocy innym i umiejętność dostosowywania się do ich potrzeb, bezkonfliktowość, zadowolenie z życia. Cechy te mają świadczyć o akceptacji własnego wyglądu, albo przynajmniej o nie przywiązywaniu do niego zbyt wielkiej wagi.

Ludzi z nadmierną masą ciała, można podzielić na dwie podstawowe grupy, w zależności od czasu trwania otyłości. Do pierwszej należą ci, którzy przytyli stosunkowo niedawno, a przez większą część życia byli względnie zadowoleni ze swojego wyglądu. Mają oni zazwyczaj silną motywację do schudnięcia, podchodzą do tego zadaniowo i z reguły prędzej czy później udaje im się osiągnąć cel. Drugą grupę stanowią osoby, które z problemem otyłości zmagają się praktycznie od dziecka. Pomimo stosowania różnorodnych diet tracą oni na wadze stosunkowo wolniej, trudniej jest im utrzymać osiągnięte efekty, zazwyczaj mają za sobą wiele bardziej lub mniej skutecznych prób poradzenia sobie z nadmierną masą ciała, a przeżywane przez nich trudności psychologiczne są poważniejsze. Znaczna część ludzi długotrwale otyłych, cierpi na zaburzenia emocjonalne. Zwłaszcza kobiety, doświadczają depresji oraz myśli i zamiarów samobójczych. Wszyscy jednak, którzy bezskutecznie próbują schudnąć odczuwają szereg frustracji związanych z własnym wyglądem, wstyd, bezsilność i niechęć do samego siebie wynikającą m.in. z nieumiejętności kontrolowania masy ciała i ilości zjadanego pożywienia. Zwykle przekłada się to na poczucie braku kontroli nad sobą i swoim życiem w ogóle. Prowadzi do częstej rezygnacji z zaspokajania swoich potrzeb na rzecz bliskich oraz odkładania przyjemności innych niż jedzenie do czasu, kiedy wreszcie uda się osiągnąć wymarzoną sylwetkę. Dla wielu osób masa i rozmiar ciała, stają się kluczowymi zagadnieniami wpływającymi na wszystkie sfery życia, co może powodować m.in. poczucie izolacji i bycia niezrozumianym, nawet pomimo dobrych relacji z innymi ludźmi.

Dla większości osób otyłych, nadmierna masa ciała wiąże się z dyskomfortem nie tylko fizycznym, ale i psychicznym. W mniejszym lub większym stopniu, doświadczają oni następujących trudności:

• brak akceptacji własnego wyglądu – otyłe osoby najczęściej wstydzą się swojego ciała, zwykle starają się unikać luster i fotografów, a ich wysiłki skupione są raczej na tuszowaniu niedoskonałości figury niż na jej upiększaniu - to zostawiają sobie do czasu, aż ich sylwetka osiągnie idealne rozmiary i troska o ciało stanie się bardziej uzasadniona

• zaburzone postrzeganie własnego ciała - przynajmniej część osób otyłych ma tendencje do pomniejszania swoich rozmiarów, dlatego posiadana w ich umyśle reprezentacja ciała jest zniekształcona; wstyd i brak akceptacji wynika raczej z obecności wskaźników obiektywnych, takich jak: opinie innych osób, wskazania wagi czy rozmiar ubrania, niż z wewnętrznego przekonania

• obniżony nastrój – wynika z niezadowolenia ze swojego wyglądu, subiektywnych trudności w opanowaniu apetytu, krytycznych uwag ze strony innych osób i małej skuteczności podejmowanych środków zaradczych; zazwyczaj wiąże się z podwyższonym poziomem lęku i niepewności; często jest maskowany, u znaczącej liczby osób może jednak przerodzić się w depresję

• poczucie winy – związane jest z brakiem silnej woli i samokontroli

• niskie poczucie własnej wartości – wynika z rozbieżności pomiędzy „ ja idealnym”, a „ja realnym”

• poczucie krzywdy i rozżalenia – spowodowane jest negatywnymi ocenami ze strony innych ludzi, dotyczącymi braku motywacji do schudnięcia i troski o siebie; Oceny te nie uwzględniają jednak faktu, iż wiele osób otyłych nieustannie, tyle że bezskutecznie podejmuje próby zmiany swojego wyglądu na bardziej akceptowany

• poczucie bezsilności i braku wpływu na sytuację – związane z wielokrotnymi próbami stosowania różnorakich diet i środków wspomagających odchudzanie, po których waga prędzej czy później wraca do punktu wyjścia, a niejednokrotnie jeszcze go przekracza

• obsesyjne myślenie o jedzeniu i kaloriach - wynika po części z obawy by nie przytyć, a po części z nieustannych starań aby schudnąć; obie sytuacje łączą się zazwyczaj z częstym odczuwaniem głodu, powstrzymywaniem się od jedzenia lub uleganiem kolejnej pokusie

• zaburzenia w relacjach z innymi ludźmi – mogą dotyczyć wycofywania się z kontaktów interpersonalnych albo wprost przeciwnie, zajmowania w towarzystwie znaczącej pozycji pomimo odczuwanego wstydu, niepewności czy obniżonego nastroju; w tym drugim przypadku, ważną rolę odgrywa typowa dla wielu osób otyłych skłonność do zabiegania o akceptację otoczenia, która wiąże się z gotowością do niesienia pomocy i nieumiejętnością odmawiania; pomimo tego, że taka strategia dla samego zainteresowanego wiąże się ze wzrostem poczucia zależności od innych i niekorzystnym przesunięciem własnych granic, najczęściej przynosi oczekiwane efekty, w postaci wzrostu sympatii otoczenia,; innym powodem dodającym swobody i pewności siebie jest fakt, że duża część kontaktów towarzyskich wiąże się z jedzeniem, natomiast jedzenie w bezpiecznej atmosferze, wśród znanych i lubianych osób jest dla ludzi otyłych sytuacją przyjemną, wyzwalającą pozytywne uczucia i pozwalającą chociażby na chwilę zapomnieć o uporczywym problemie

Jest wiele przyczyn, dla których ludzie sięgają po jedzenie, pomimo że tak naprawdę wcale nie czują się głodni. Obok estetycznego i zachęcającego zmysły widoku i zapachu potraw oraz zachęt ze strony innych ludzi np. przy okazji spotkań towarzyskich, szczególną rolę odgrywają: redukowanie przykrych stanów psychicznych za pomocą jedzenia, jedzenie nawykowe oraz nieumiejętność odczytywania sygnałów z własnego ciała. Redukowanie za pomocą jedzenia przykrych stanów psychicznych jest dosyć częstą praktyką, nie tylko u osób o nadmiernej masie ciała. Zmęczenie, stres, codzienne niepowodzenia czy niezadowalające relacje z innymi ludźmi powodują napięcie psychofizyczne. Ponieważ nie jest to przyjemny stan, naturalnym jest dążenie do jak najszybszego rozładowania go. Ludzie najczęściej wybierają takie sposoby, które na podstawie doświadczenia uważają za skuteczne i szybkie. Dla wielu takim sposobem jest jedzenie. Zjadają wtedy w stosunkowo krótkim czasie ogromne ilości pożywienia, często nie kontrolując ani jego rodzaju, ani ilości. Przestają jeść dopiero wówczas, gdy żołądek ogarnia uczucie bolesnego wypełnienia, a ciało przyjemnie się rozluźnia Jedzenie nawykowe jest związane z automatycznym spożywaniem pokarmów w trakcie wykonywania innych czynności, np. oglądania telewizji, czytania. Również w tym przypadku objętość pożywienia ani ilość zawartych w nim kalorii praktycznie nie podlega kontroli. Rodzaj pożywienia może być uwarunkowany indywidualnie lub kulturowo i dopasowywany do konkretnej sytuacji (np. popcorn w kinie) Nieumiejętność odczytywania sygnałów z własnego ciała prawdopodobnie dotyczy nie tylko głodu i sytości, ale wiąże się z odcięciem od ciała w ogóle oraz z trudnością identyfikowania i zaspokajania jego potrzeb. Może być spowodowana brakiem treningu w tym zakresie wynikającym z faktu, że przez długi okres czasu (np. dzieciństwo) inne osoby decydowały o porze, wielkości i składzie posiłków. Kiedy umiejętność rozpoznawania wewnętrznych bodźców zostaje zakłócona, jedynymi wskazówkami stają się bodźce zewnętrzne, np. pora dnia lub widok czy towarzystwo jedzących osób. W sytuacji kiedy osoba znajduje się w częstym kontakcie z atrakcyjnie wyglądającym i pachnącym pożywieniem, może doprowadzać do niekontrolowanego przejadania się i zwiększania masy swojego ciała bez poczucia bezpośredniego wpływu na tą sytuację

Jedzenie większości ludziom kojarzy się z przyjemnością, co znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w samopoczuciu psychicznym, jak i w doznaniach płynących z ciała. Również osobom otyłym, spożycie posiłku przynosi wymierne korzyści w postaci uczucia ulgi oraz dobrego nastroju. Doświadczają wtedy rozluźnienia, uspokojenia, zadowolenia, a nawet poczucia mocy, wpływu na sytuację i niezależności. Najczęściej nie trwa to jednak długo, ponieważ dosyć szybko włącza się myślenie dotyczące ilości spożytych kalorii oraz tego, jak kalorie te wpłyną na wygląd. Po krótkiej chwili satysfakcji pojawia się refleksja skutkująca wyrzutami sumienia, złością na siebie i wieloma negatywnymi opiniami na swój temat. Jeśli ilości spożytego pożywienia rzeczywiście są zbyt duże, sytuację może pogorszyć dodatkowo obiektywny przyrost masy ciała potwierdzany wskazaniami wagi, rozmiarem ubrań czy uwagami znajomych. Samopoczucie się pogarsza, a napięcie psychofizyczne znowu wzrasta. Wtedy najczęściej pojawia się postanowienie, aby „coś ze sobą zrobić” i odpokutować nadmiar pożywienia. Najczęstszym środkiem ku temu staje się ścisła dieta albo czasowy, całkowity post. Ma to na celu zrzucenie kilku kilogramów, ale przede wszystkim udowodnienie sobie tzw. silnej woli i kontroli nad własnym ciałem. Skutek jest jednak najczęściej odwrotny. Wzmagający się głód powoduje rozdrażnienie, pobudzenie, poczucie krzywdy, złość na narzucone sobie ograniczenie, a przede wszystkim obsesyjne myśli o jedzeniu. Kiedy napięcie psychofizyczne sięga zenitu, następuje akt niekontrolowanego jedzenia zwieńczony krótkotrwałą satysfakcją, po której znów pojawiają się wyrzuty sumienia, samo obwinianie się, obniżenie nastroju i ponowna negacja własnej osoby. I tak koło, które się w ten sposób zamyka może toczyć się niezmiennie przez kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat. Rozmiary ciała mogą się nie zmieniać albo wręcz rosnąć sprawiając wrażenie, jakby osoba nie była świadoma ani zainteresowana własnym wyglądem, kiedy tymczasem walczy ona ze sobą nieprzerwanie, dynamicznie i beznadziejnie.

autorka: Monika Bąk - Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiej Akademii Medycznej